Ngày 10-12 tháng 10 năm 2025, Đại học Nalanda phối hợp với Trung tâm Nghiên cứu Nữ giới Phật giáo, Viện Nghiên cứu Phật học Việt Nam tổ chức Hội thảo quốc tế về chủ đề “Di sản Phật giáo Ấn Độ – Việt Nam: Nhìn lại và Triển vọng” (India – Vietnam Buddhist Heritage: Retrospect and Prospects) tại Đại học Nalanda, Rajgir, bang Bihar, Ấn Độ.
Hội thảo nhằm làm sáng tỏ mối quan hệ văn hóa sâu sắc giữa Ấn Độ và Việt Nam, từ quá khứ đến hiện tại, thông qua lăng kính Phật giáo. Hội thảo là dịp quy tụ các nhà khoa học, học giả trong giới tu sĩ cũng như các tầng lớp trí thức trong xã hội. Để cùng nhau phát hiện, trao đổi, đối thoại và chia sẻ những ý tưởng về di sản Phật giáo Ấn Độ – Việt Nam cũng như những dấu ấn sâu sắc trong quan hệ song phương. Trên cơ sở đó, hội thảo đem đến nhiều dữ liệu và thông tin cần thiết cho các nhà hoạch định chính sách hai nước xây dựng chiến lược ngoại giao văn hóa hiệu quả, phát huy sức mạnh mềm của hai dân tộc, từ đó đưa các hoạt động giao lưu văn hóa, tôn giáo thực sự trở thành mối quan hệ tương tác hai chiều, mang lại những tác động tích cực cho mối quan hệ song phương.
Hội thảo bao gồm phiên khai mạc, 10 phiên thảo luận chuyên đề và phiên bế mạc. Phiên khai mạc của Hội thảo bắt đầu vào lúc 11 giờ ngày 10/10/2025, với sự hiện diện của Hòa thượng Tiến sĩ Thích Tâm Đức, Phó Viện trưởng Thường trực Viện Nghiên cứu Phật học Việt Nam, Giáo sư G. Mishra, Trưởng Khoa Nghiên cứu Phật giáo, Triết học và Tôn giáo so sánh, Giáo sư Abhay Kumar Singh, Trưởng Khoa Lịch sử, ông Trần Thanh Tùng, Phó Đại sứ Việt Nam tại Ấn Độ, Ngài Ranjit Rae, nguyên Đại sứ Ấn Độ tại Việt Nam, Giáo sư Rajeev Ranjan Chaturvedy, Khoa Nghiên cứu Quan hệ quốc tế và Hòa bình (School of International Relations and Peace Studies).
Hội thảo có sự tham dự của hơn 100 nhà khoa học đến từ Việt Nam, Ấn Độ, Sri Lanka, Myanmar, Malaysia, trong đó có khoảng 50 nhà khoa học đến từ các viện nghiên cứu và trường đại học hàng đầu của Việt Nam, bao gồm: Viện Nghiên cứu Nam Á, Tây Á và Châu Phi, Viện Thông tin Khoa học Xã hội, Viện Xã hội học và Tâm lý học – Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam; Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Hà Nội, Viện Trần Nhân Tông, Trường Đại học Ngoại ngữ – Đại học quốc gia Hà Nội; Trường Đại học Sư phạm Hà Nội; Học viện Ngoại giao Việt Nam; Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học quốc gia TP. HCM; Trường Đại học Ngoại ngữ Tin học TP. HCM, Đại học FPT TP. HCM, Viện Nghiên cứu Phát triển Kinh tế – Du lịch (TP. HCM), Viện Nghiên cứu Phật học Việt Nam… tại Ấn Độ, các học giả đến từ Đại học Delhi, Đại học Nalanda, Đại học Babasaheb Bhimrao Ambedkar (Lucknow); Đại học Hindu Banaras; Đại học Ladakh; Cơ quan Bảo tồn Di sản quốc gia New Delhi; Đại học Jawaharlal Nehru; Đại học Hoàng gia Toàn cầu Assam (Assam Royal Global University), Guwahati. Đến từ Sri Lanka có các học giả thuộc Đại học Colombo và Đại học Kelaniya.
Về phía Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam có sự tham dự và trình bày tham luận của PGS. TS. Lê Hải Đăng, Phó Viện trưởng Viện Thông tin KHXH, PGS. TS. Nguyễn Thị Minh Ngọc, Phó Viện trưởng Viện Xã hội học và Tâm lý học, TS. Kiều Thanh Nga, Phó Viện trưởng cùng với cán bộ nghiên cứu Viện Nghiên cứu Nam Á, Tây Á và Châu Phi.
Các phiên trao đổi chuyên môn của Hội thảo bao gồm:
Phiên 1A về chủ đề: “Sự hội tụ linh thiêng và những ngôi đền (Sacred Convergences and Temples)” bao gồm các tham luận của TS. Bùi Thị Thủy (Học viện Ngoại giao) đề cập đến không gian tâm linh trong các ngôi chùa của người Việt trong sự so sánh với không gian thiêng của Phật giáo tại Ấn Độ; TS. Dương Đức Minh (Viện Nghiên cứu Phát triển Kinh tế – Du lịch TP. HCM) phân tích đến sự hội tụ linh thiêng trong di sản Phật giáo – Hindu giáo tại ngôi đền Mariamman tại TP. HCM; Nguyễn Thị Hợp (Trường Đại học Ngoại ngữ – Đại học Quốc gia HN) nghiên cứu trung tâm Phật giáo Luy Lâu như một biểu tượng của mối quan hệ Phật giáo Việt Nam – Ấn Độ; Ni sư Thích Như Minh (Viện NC Phật học Việt Nam) đề cập đến hành trình trở về nguồn cội tâm linh tại Bồ Đề Đạo Tràng; TS. Trần Thanh Thủy (Trường Đại học KHXH & NV Hà Nội) khảo cứu quá trình dịch thuật các văn bản Tipitaka từ tiếng Pali sang tiếng Việt.
Phiên 1B về chủ đề: “Khảo cổ học và những dấu tích đầu tiên của Phật giáo” bao gồm các tham luận của GS. Phan Thị Thu Hiền (Trường ĐH KHXH & NV TP. HCM) đánh giá Phật giáo Champa thông qua nghệ thuật điêu khắc tại tu viện Đồng Dương; PGS. Đặng Văn Thắng và TS. Nguyễn Thị Huỳnh Như phân tích di sản Phật giáo trong văn hóa Óc Eo như là cầu nối văn hóa giữa Ấn Độ và Việt Nam từ quá khứ đến hiện tại; các tác giả Lê Thanh Nghị, Khoa Anh Việt và Nguyễn Thị Hằng Nga (Viện Trần Nhân Tông và Trường Đại học Ngoại ngữ – Đại học Quốc gia Hà Nội) đề cập đến giá trị văn hóa tại di sản chùa Dâu đối với Phật giáo Việt Nam; Phan Thị Bích Tiền (Trường ĐH KHXH & NV TP. HCM) đề cập đến di sản Trúc Lâm và đóng góp đối với văn hóa miền Nam Việt Nam tại Thiền viện Trúc Lâm Chánh Giác.
Phiên 2A về chủ đề: “Ảnh hưởng, Tương tác và Bản địa hóa” bao gồm các tham luận của PGS. Nguyễn Thị Minh Ngọc (Viện Xã hội học và Tâm Lý học) phân tích ảnh hưởng của Ấn Độ đến Phật giáo Việt Nam từ quá khứ đến hiện tại; PGS. Lê Hải Đăng (Viện Thông tin KHXH) đánh giá di sản Phật giáo Ấn Độ tại Việt Nam thông qua những dấu tích của cộng đồng Chăm; TS. Phạm Thị Thanh Huyền (Trường Đại học Sư phạm Hà Nội) phân tích quá trình bản địa hóa của Phật giáo ở Việt Nam thông qua nghiên cứu trường hợp Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử.
Phiên 2B về chủ đề: “Những địa điểm linh thiêng trong Phật giáo, Di sản và Vương quyền” bao gồm các tham luận của Ni sư TS. Như Nguyệt (Viện Nghiên cứu Phật học Việt Nam) phân tích di sản Phật giáo Ấn Độ – Việt Nam từ lăng kính của sự kiện xá lợi Phật tại Việt Nam trong dịp đại lễ Vesak 2025; Ni sư Giác Nguyện (Đại học Delhi) và TS. Tống Thị Quỳnh Hương (Trường Đại học Sư phạm Hà Nội) đánh giá ảnh hưởng của Phật giáo đối với cách trị nước của Vua Trần Nhân Tông (Đại Việt) và Hoàng đế Ashoka (Ấn Độ); TS. Lê Thị Hằng Nga (Viện NC Nam Á, Tây Á và Châu Phi) đề cập đến những đóng góp của Ni trưởng Huệ Hương như một “Tòng lâm thạch trụ” của Ni giới Phật giáo Việt Nam đương đại; Wasfi Fatima (Đại học Babasaheb Bhimrao Ambedkar) đề cập đến nguồn gốc và ký ức của Sarnath trong hình dung của Phật giáo Việt Nam; Sarabjeet Singh (Cơ quan Bảo tồn Di sản quốc gia New Delhi) phân tích sự kết nối không gian thiêng tại những địa điểm Phật giáo nổi tiếng ở Ấn Độ và Việt Nam.
Phiên 3A về chủ đề: “Ngoại giao Văn hóa và Quyền lực Mềm” bao gồm các tham luận của Nguyễn Thu Trang (Viện Nghiên cứu Nam Á, Tây Á và Châu Phi), đề cập đến Phật giáo như một nhân tố thúc đẩy quan hệ Việt Nam – Ấn Độ hiện nay; TS. Vũ Thị Thanh (Viện NC Nam Á, Tây Á và Châu Phi) phân tích ngoại giao Phật giáo giữa Ấn Độ và Việt Nam, đưa ra những kiến nghị nhằm nâng cao giá trị của di sản Phật giáo trong kỷ nguyên đương đại; PGS. Dương Thị Thu Hà (Viện Trần Nhân Tông) đề cập đến di sản Phật giáo như một quyền lực mềm đối với phát triển bền vững ở Việt Nam; Trần Khánh Nga (Malaysia) phân tích vai trò của doanh nhân Việt Nam trong kết nối Phật giáo Việt Nam – Ấn Độ; Ni sư TS. Huệ Hiếu (Viện NC Phật học Việt Nam) đánh giá vai trò của nữ giới Phật giáo Việt Nam trong thúc đẩy hợp tác giáo dục Việt Nam – Ấn Độ; TS. Lý Thị Hải Yến (Học viện Ngoại giao) phân tích những cơ hội và thách thức trong việc sử dụng các nền tảng xã hội để truyền thông Phật giáo trong xã hội Việt Nam đương đại.
Phiên 3B về chủ đề: “Đời sống xã hội Phật giáo, Giáo dục và Phục hưng” bao gồm các tham luận của PGS. TS. Nguyễn Thị Mai Liên (Trường ĐH Sư phạm Hà Nội) khảo cứu về ảnh hưởng của Phật giáo trong các phong tục tập quán của Việt Nam; Nguyễn Ngọc Quỳnh (Viện Trần Nhân Tông) đề cập đến thực hành Dhutta (thiêu đốt phiền não) trong thiền của Phật giáo Việt Nam; TS. Phạm Quỳnh Chinh (Trường ĐH KHXH & NV Hà Nội) nghiên cứu giáo dục Phật giáo trong phong trào chấn hưng Phật giáo Việt Nam dưới thời Pháp thuộc; TS. Đặng Hoàng Lan và Đoàn Lê Minh Khởi (Trường ĐH KHXH & NV TP. HCM) đánh giá những đóng góp về giáo dục của Ni sư Diệu Tịnh trong phong trào chấn hưng Phật giáo miền Nam Việt Nam; TS. Phạm Thu Trang (Trường ĐH KHXH & NV Hà Nội) phân tích thực hành chánh niệm trong giáo dục như một giải pháp để nuôi dưỡng trí tuệ và tâm trí bình an trong giới trẻ hiện nay; Vishak Rathesh Nair (Đại học Nalanda) nghiên cứu khả năng vận dụng Phật giáo như một quyền lực mềm trong thúc đẩy quan hệ Việt Nam – Ấn Độ.
Phiên 4A về chủ đề: “Các Đại sư, Nhà tư tưởng và Lãnh đạo Việt Nam” bao gồm các tham luận của Sư cô Tâm Vương (Viện Trần Nhân Tông) phân tích vai trò của Tuệ Trung Thượng sĩ trong sự phát triển của Phật giáo Việt Nam; TS. Lê Thị Sinh Hiền (Trường ĐH KHXH & NV TP. HCM) đánh giá tư tưởng của thiền phái Trúc Lâm Yên Tử của Trần Nhân Tông thông qua văn học; Lưu Bá Hoa (Thích Nguyên Hạnh) (Đại học Delhi) phân tích những đóng góp của Hòa thượng Trí Tịnh trong vai trò người tiên phong của Phật giáo Việt Nam hiện đại; Nguyễn Ngọc Anh và Nguyễn Tiến Cường (Đại học Công Nghiệp và Viện Trần Nhân Tông) đề cập đến tinh thần Phật giáo của Chủ tịch Hồ Chí Minh và Mahatma Gandhi; Vũ Bảo Tuân (Thượng tọa Thích Minh Tuân, Viện Trần Nhân Tông) phân tích giá trị và ý nghĩa của việc truyền tải các bài Pháp kệ của Thiền phái Trúc Lâm – Lâm Tế trong thời kỳ Lê Trung Hưng ở Việt Nam; GS. Shura Darapuri & Savindra Kumar (Trường Đại học Babasaheb Bhimrao Ambedkar) đánh giá di sản của Hòa thượng Thích Nhất Hạnh ở Ấn Độ.
Phiên 4B về chủ đề: “Triết lý Phật giáo và Hòa bình” bao gồm các tham luận của TS. Tashi Dorjey (Đại học Ladakh) phân tích khía cạnh “Tứ vô lượng tâm” trong đạo đức học Phật giáo; Shailja Jha (Nalanda University) nghiên cứu góc nhìn Phật giáo về hòa bình và xung đột trong cuộc kháng chiến chống ngoại xâm của Việt Nam; Phạm Thị Thanh Hằng (Đại học Kelaniya, Sri Lanka) phân tích vai trò của việc khai thác lòng từ bi (Karuna) trong Phật giáo như là nền tảng cho hòa bình trong xã hội và trên phạm vi toàn cầu.
Phiên 5A về chủ đề: “Địa chính trị, Quan hệ Quốc tế và Phát triển bền vững” bao gồm các tham luận của TS. Chitta Ranjan Malik (Đại học Jawaharlal Nehru) phân tích vai trò của Phật giáo trong thúc đẩy quan hệ Ấn Độ – Việt Nam – Nhật Bản ở Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương; TS. Azad Hind Gulshan Nanda (Đại học Nalanda) nhìn lại cuộc tranh luận về quá trình “Ấn Độ hóa” thông qua di sản Phật giáo Ấn Độ – Việt Nam; Samriddhi Khandelwal (Đại học Nalanda) đề cập đến khía cạnh địa chính trị trong diễn giải lịch sử và nỗ lực phi thực dân hóa tri thức của Ấn Độ và Việt Nam ở khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương; Fahad Zeya (Đại học Nalanda) đề cập đến những điểm tương đồng trong văn hóa Ấn Độ và Việt Nam; Anubhuti Jain (Đại học Nalanda) đánh giá vai trò của di sản văn hóa trong định hình hợp tác hàng hải Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương; TS. Kiều Thanh Nga & Quách Thị Huệ (Viện NC Nam Á, Tây Á và Châu Phi) phân tích vai trò của Phật giáo trong phát triển bền vững: thực hành từ Ấn Độ và Việt Nam.
Phiên 5B về chủ đề: “Hòa bình Phật giáo và Chính quyền Công” bao gồm các tham luận của GS. Reena Marwah (Hiệp hội Học giả châu Á) đề cập đến nền tảng triết lý chung trong Phật giáo Việt Nam và Ấn Độ; TS. Monika Kumari (Trường ĐH Hoàng gia Toàn cầu Assam) nghiên cứu so sánh nền tảng đạo đức Phật giáo trong quản trị công ở Ấn Độ và Việt Nam; TS. Lê Thị Quý Đức & Thích Quảng Vân (Học viện Phật giáo Việt Nam tại Huế) phân tích vai trò của Tăng Ni Việt Nam trong giáo dục cộng đồng; Đào Khai Minh (Thích Ngộ Tri Viên, Đại học Delhi) đề cập đến sự tham gia của cư sĩ trong việc truyền tải giáo lý của Phật giáo Nguyên thủy dựa trên kinh điển Pali trong cộng đồng Phật giáo Việt Nam; Resham Raj (Đại học Delhi) diễn giải các lý thuyết của Johan Galtung về hòa bình thông qua lăng kính của Phật giáo.
Phiên bế mạc của hội thảo diễn ra từ 16 – 17 giờ ngày 11/10/2025 với các phát biểu của GS. Abhay Kumar Singh, TS. S. Shashtri (Đại học Nalanda); Hòa thượng Thích Tâm Đức (Viện Nghiên cứu Phật học Việt Nam, GS. TKS. Sarao, Đại học Delhi; lễ trao tặng chứng nhận đối với các nhà tài trợ, đối tác tri thức. Hội thảo khép lại với phát biểu cảm ơn của đại diện Ban Tổ chức và đại diện sinh viên Đại học Nalanda.
Sau Hội thảo, các đại biểu và nhà khoa học được tham gia chuyến tham quan khảo sát di tích lịch sử tại Đại học Nalanda cổ ở Rajgir; di tích Phật giáo Sarnath, sông Hằng tại Varanasi; Bồ Đề Đạo Tràng nơi Đức Phật thành đạo và trụ đá của Hoàng đế Ashoka đánh dấu nơi Đức Phật thuyết pháp và cho phép người nữ xuất gia tại Vaishali, bang Bihar, Ấn Độ.
Kết luận
Trong suốt thời gian diễn ra hội thảo cũng như tham gia các sự kiện sau hội thảo, các nhà khoa học vô hình chung đã được khám phá một khung cảnh văn hóa và trí tuệ phong phú, phản ánh di sản Phật giáo chung thông qua các góc nhìn triết học, văn hóa, lịch sử, khảo cổ học và địa chính trị. Chiều sâu và sự đa dạng của những báo cáo khoa học này đã mở ra những khía cạnh mới cho sự hiểu biết lẫn nhau và đặt nền móng cho sự tiếp nối hợp tác trong tương lai giữa các cơ quan nghiên cứu và trường đại học của hai phía Việt Nam và Ấn Độ. Không giới hạn trong phạm vi học thuật, hội thảo còn là sự tôn vinh mối quan hệ văn hóa và ý nghĩa sống động của các giá trị Phật giáo về hòa bình, lòng từ bi, bác ái và sự hòa hợp, những giá trị tiếp tục truyền cảm hứng cho mối quan hệ Việt Nam – Ấn Độ trong tương lai.
PV. Nhật Thu {ĐSHĐ-146}
