Trên thế gian này, mối quan hệ giữa người với người rất ư là quan trọng. Nếu sự kết giao của Bạn và Tôi rất hài hòa, thì sẽ an lành vui vẻ; nếu quan hệ của Bạn với Tôi bất đồng ý kiến, qua lại xã giao không được suôn sẻ, thì có thể nảy sinh rất nhiều phiền toái và lo lắng. Tình hình sinh tồn của mọi người đều phụ thuộc vào sự hợp tác hai bên giữa Bạn và Tôi.
Sở dĩ vạn sự vạn vật trên thế gian này nhiều đau khổ, nhiều âu lo, nhiều phiền não là do bắt đầu phát sinh mâu thuẫn giữa Bạn và Tôi, lý do là chúng ta không biết cách đối xử tốt với “Bạn” như thế nào, cũng như không biết cách rèn luyện cái “Tôi” ra sao. Cho nên, trong nhân duyên thù thắng này tôi muốn bàn luận về “Bạn” và “Tôi”.
Xưa có một tín đồ rất nhiệt tâm học Phật pháp, một hôm anh chạy đến hỏi Thiền sư:
– Thưa Thiền sư, “Phật” là gì? Thiền sư mỉm cười nhìn anh:
– Vấn đề này ta không dám nói với con, bởi vì ngay cả khi ta nói với con, e rằng con cũng không tin.
Vị tín đồ đó lập tức nói một cách cực kỳ cung kính:
– Lời của Thiền sư con nhất định phải lắng nghe, tại sao con dám không tin chứ?
– Đã như thế, ta sẽ nói với con nhé! Thiền sư mỉm cười đưa tay ra và chỉ thẳng vào anh ta:
– Con, chính là Phật!
– Ồ, con chỉ là một người phàm phu, đâu dám tự cho mình là Phật!
– Đây là vì con có một khái niệm của cái “Ngã” cản trở, đã có “Ngã Chấp” mà không thể vượt qua, cho nên, con không biết chính mình là Phật.
Thiền sư mỉm cười giải thích. Anh ta dường như hơi hiểu, lại tiếp tục hỏi:
– Con có duyên của “Ngã” không tự biết mình là Phật, vậy thì xin hỏi Thiền sư: Còn Người thì sao, Người có phải là Phật không?
Thiền sư vui vẻ cười to:
– Cần gì phải chấp trước nhiều như vậy? Có “Ngã” đã không phải là Phật, lại thêm “Bạn” vào đó thế thì càng không phải là Phật”!
Trong quá trình chúng ta nghiên cứu học Phật, sở dĩ cảm thấy có nhiều nguyên nhân dễ gây ra nhầm lẫn, là bởi vì có một khái niệm đối xử phân biệt giữa “Bạn” và “Tôi”. Nếu không thể nhận thức rõ ràng về “Tôi” và “Bạn”, thì khó tránh khỏi phát sinh vô minh và tạo ra hàng ngàn tội nghiệp, ngay cả đối với Phật pháp cũng khó tránh, giống như xem hoa trong màn sương mù và mò trăng dưới đáy nước, thấy không rõ ràng. Hôm nay, đàm luận về: “Nói Bạn Nói Tôi” (谈你说我), tôi sẽ đem bốn phương diện từ xã hội, thời gian không gian, kinh điển Phật giáo, và cứu cánh để giải thích, hy vọng sẽ đưa ra một số áo nghĩa tinh thâm của Phật giáo để hiến tặng cho mọi người.
I. Từ phương diện xã hội nói về sự quan hệ của “Bạn” và “Tôi” (从社会方面谈你我的关系)
Trước hết, chúng ta sẽ từ “Bắt đầu cuộc chiến giữa Bạn với Tôi”, để nghiên cứu thảo luận về “Nguyên nhân tranh cãi của Bạn và Tôi”.
Chúng ta, mỗi người trong thế gian này luôn luôn không ngừng tính toán, tranh đấu với nhau, đó là sự phát sinh không nhịp nhàng của mối quan hệ giữa “Bạn” và “Tôi”. Trong kinh điển Phật giáo có một câu chuyện ngụ ngôn của “Lục căn hội nghị”, trong đó nói rõ nhất về mối quan hệ nhân quả này:
Vốn dĩ trên khuôn mặt của mỗi người lông mày là cao nhất, tiếp theo thứ tự là mắt và mũi, thấp nhất là miệng. Một hôm, bốn bọn họ tập trung lại mở một cuộc họp. Đầu tiên anh Mắt vấn nạn:
– Tôi là cửa sổ tâm hồn của con người, trong các bạn có ai quan trọng hơn tôi chứ? Nếu tôi không chiếu sáng và xuyên qua vạn sự vạn vật, thì làm sao các bạn có thể nhìn thấy muôn hình muôn vẻ? Dựa vào sự quan sát của tôi, các bạn mới biết đi đường; không có tôi, các bạn đi đứng rất khó khăn và không thể làm bất cứ điều gì. Đôi mắt tôi hữu dụng như thế lại nằm khuất dưới hàng lông mày vô dụng, tôi thật sự không phục!
Ngay khi Mắt vừa nói xong, anh Mũi lập tức xuyên tạc:
– Mũi tôi phải nói là quan trọng nhất đấy, các bạn hãy suy nghĩ: Ngửi được mùi thơm hoặc thối không chỉ dựa vào tôi, mà cả việc thở ra hít vào cũng phải dựa vào tôi. Nếu hơi thở của tôi không thuận, thì các bạn còn công dụng gì nữa nhỉ? Một chiếc mũi hữu dụng như tôi thế mà lại nằm dưới lông mày, nhường hắn ta ngồi tít trên cao, tôi mới thật sự bất bình!
Mũi nói xong, anh Miệng cũng lập tức khai thác tối đa bản lĩnh hùng biện của cái lưỡi linh lợi:
– Trên thân thể con người, điều hữu dụng nhất là cái miệng tôi mới đúng! Dựa vào lời nói của tôi, các bạn mới biết cái gì và cái gì; nhờ vào tôi há miệng ăn cơm, các bạn mới có thể sống còn. Cái miệng hữu dụng như tôi, thế mà lại ở dưới cùng của khuôn mặt, ngược lại vật vô giá trị như anh Lông Mày vô dụng kia chiếm chỗ cao hơn tôi, tôi thật sự là rất bất mãn!
Cứ như thế, Bạn một lời, Tôi một lời, Bạn bắn Tôi như phát súng, Tôi chỉ trích Bạn như mũi tên, khiến cho anh Lông Mày vô cùng khó xử. Đợi mọi lời phàn nàn kết thúc, anh ta liền nói:
– Tôi biết tôi không hữu dụng như các bạn, không đủ tư cách ở trên các bạn, bây giờ tôi sẵn sàng xuống dưới.
Thế là Lông Mày chạy nhanh xuống đứng dưới Mắt. Anh Mắt vừa nhìn, quá ngạc nhiên:
– Thật quái lạ, có chút gì đó không đúng, như thế không giống con người nữa.
Lông Mày đành phải lao xuống dưới anh Mũi, mọi người vừa nhìn thấy cũng cho là không giống ai, và họ xua đuổi Lông Mày xuống dưới anh Miệng, xem ra lại càng không giống người. Như thế đấy, Tôi đùn tới, Bạn đẩy lui, Bạn ồn ào, Tôi náo loạn, nghị luận sôi nổi kéo dài thời gian và cuối cùng quyết định: Hay là trả anh Lông mày trở về vị trí trên cao vốn dĩ của anh ta là đúng chỗ nhất, giống con người nhất. Như vậy, chỉ một lần Bạn cao Tôi thấp, Bạn đến Tôi đi, không phải uổng công tự mình chuốc lấy phiền não hay sao!
Con người cũng như vậy: Đôi khi chúng ta không tâm phục bởi những người khác giỏi hơn ta, cao hơn ta, lớn hơn ta, cho nên, tìm trăm phương nghìn kế để tính toán, cạnh tranh, chiến đấu với đối phương, có thể lừa dối thì lừa dối, có thể vượt hơn người khác một tấc thì cũng cố mà vượt hơn một tấc, có thể chiến thắng người khác một phân thì cũng cố mà thắng một phân, rốt cuộc tạo ra sự bất hòa giữa hai bên, thậm chí làm đau khổ lẫn nhau, không thể xa rời gạt bỏ chướng duyên. Trong tình huống đấu tranh giữa Bạn và Tôi, ngay cả khi thương yêu nhau, thân mật như vợ chồng cũng đều không thể tránh khỏi, giống như câu chuyện ngụ ngôn “Tranh nhau chiếc bánh” của hai vợ chồng trong “Kinh Bách Dụ” (百喻经):
Có đôi vợ chồng nọ, để tranh nhau ăn một miếng bánh rán, cả hai cứ giằng co bà tranh tôi đoạt mãi không thôi. Người chồng nghĩ thầm:
– Phụ nữ tương đối thích nói chuyện, mình có thể chiến thắng cô ấy bất ngờ từ điểm yếu này”.
Thế là, anh chồng đưa ra đề nghị quyết định thắng thua bằng cách không nói chuyện, ai nói trước xem như thua, bánh để cho người chiến thắng ăn, chị vợ đồng ý. Hai vợ chồng ngồi mặt đối mặt với miếng bánh ở giữa, cả hai đối đầu với nhau không nói một lời. Chẳng bao lâu, có một tên trộm đi đến và len lén nhìn vào khe cửa, thấy hai người đang ngồi bất động trong nhà như tác phẩm được điêu khắc bằng đất sét, trong lòng hắn bồn chồn nghi hoặc không biết chuyện gì đang xảy ra, nhưng đã qua mấy tiếng đồng hồ, hai người vẫn không nói chuyện, không cử động, tên trộm to gan đi từng bước rồi từng bước đến gần chị vợ, hắn sờ bên đông mó bên tây, tìm mãi vẫn không thấy đồ trang sức đáng tiền, hắn ta cố tình ăn miếng đậu phụ trước mặt chị vợ. Người chồng tận mắt nhìn thấy vợ mình bị làm nhục, nhưng vẫn thờ ơ, chị vợ trong lòng vừa giận vừa lo lắng đến mức cuối cùng không thể chịu nổi, đứng dậy phẫn nộ đưa ngón tay chỉ vào mặt anh chồng hét to:
– Anh có phải là thằng mù không? Có thấy tôi bị người ta làm nhục không?
Thật bất ngờ, anh chồng nhảy cẫng lên vì sung sướng, chộp lấy miếng bánh rán gặm còn cười to: – Ha ha! Bà đã nói, bà thua rồi! Miếng bánh rán này cuối cùng đã thuộc về tôi!”
Cũng giống như vậy, một lòng tính toán những được mất, lợi hại giữa người và ta, thắng thì sinh oán giận, thua thì tự ti, từ đó phát sinh tất cả sự mê hoặc phiền não, thật khó để hòa hợp đối đãi với nhau, chỉ có loại bỏ tâm thắng thua, diệt trừ thức phân biệt, mới có thể an ổn không tranh chấp, cũng có thể chứng nhập vào pháp giới hư không như thật. Vì đấu tranh và tính toán lẫn nhau, nên tạo ra các loại thương ghét. Lúc thương, thì thương mãnh liệt triền miên không thoát ra được, lúc hận cũng hận triệt để không thèm gần gũi như trời với đất. Những người quá yêu, yêu đến nỗi không thể tách rời dù một phút, một giây, hơi chia cách một chút sẽ có nỗi khổ sở của “Ái Biệt Ly”; đối với người không ưa thích nhau, một khi oan gia đối đầu chạm mặt phải chịu cái khổ “Oán Tắng Hội”. Cái gọi là “Yêu nó muốn nó sống, ghét nó muốn nó chết”, chính là hiện tượng căng thẳng mối quan hệ giữa người và ta. Tất cả các loại bất hòa giữa người và ta, đều là bởi vì tâm từ bi không nảy nở, không xem người khác như mình, không xem chúng sinh là tay chân ruột thịt. Ngược lại, Bạn và Tôi luôn nghi kỵ trách móc lẫn nhau, Bạn lừa gạt, Tôi gian trá, Tôi lừa bịp, Bạn xảo quyệt, tự nhiên dễ dàng sinh ra tất cả các sự việc phải trái, chia rẽ, não phiền. Thật ra, không có ranh giới hay khoảng cách giữa Bạn và Tôi. Trong “Kinh Kim Cang” (金刚经) nói: “Không có tướng ngã, không có tướng nhân, không có tướng chúng sanh, không có tướng thọ giả”, trong lòng nên tiêu trừ những thứ hiềm nghi đối kháng vô nghĩa.
Có một gia đình gồm ba thế hệ sống chung một nhà, khi ông nội, con trai và cháu tụ tập với nhau, đứa bé rất tinh nghịch hay phá phách, ông nội không chịu nổi, nên đánh cháu mấy phát, làm cho con trai bên cạnh nhìn thấy trong lòng tức giận và tự tát vào tai mình, ông nội rất ngạc nhiên và hỏi: “Con đang làm gì vậy”? Con trai trả lời đầy lý lẽ chính đáng: “Cha đánh con trai con, tất nhiên con cũng phải đánh con trai cha để trút giận chứ!”
Nhìn từ góc độ của các mối quan hệ xã hội, nếu không thể tự mình nhận rõ hoặc dung hòa sự quan hệ giữa Bạn với Tôi, và rất nhiều kiến giải ngu ngốc tương tự, thì phiền não chướng ngại sẽ xuất hiện liên tục không ngừng; nếu có thể thấu hiểu được đạo lý mật thiết của ta và người, tự hóa độ mình rồi hóa độ người khác, thế thì tất cả đúng sai, tất cả mọi phiền toái cũng giải quyết một cách dễ dàng.
(còn tiếp)
Đại sư Tinh Vân (星雲大師)
Thanh Như (dịch)(ĐSHĐ*102)
