Người châu Á vốn có truyền thống coi trọng chữ hiếu, đặc biệt là Phật tử, việc ghi nhớ ơn nghĩa sinh thành luôn được nhiều lần nhắc đến trong Kinh điển Phật giáo. Đối với đức sinh thành, không những chúng ta phải sớm hôm thăm hỏi khi cha mẹ về già, một khi cha mẹ qua đời, chúng ta hàng năm nên dành một ngày để thăm viếng người đã khuất.
Thanh minh trong tiết tháng ba
Khác với phong tục người Việt , thường viếng mộ ông bà và những người đã khuất vào ngày 25 tháng Chạp âm lịch, cộng đồng người Hoa thường viếng mộ ông bà vào Tiết Thanh minh tháng 3 âm lịch, như đại thi hào Nguyễn Du từng viết trong Truyện Kiều:
Thanh minh trong Tiết tháng ba
Lễ là tảo mộ hội là đạp thanh.
Tiết Thanh minh là một khái niệm trong công tác lập lịch của các nước phương Đông chịu ảnh hưởng của nền văn hóa Trung Hoa cổ đại. Nó là một trong số 24 Tiết khí của các lịch Trung Quốc, Việt Nam, Nhật Bản, Triều Tiên.
Vì lịch của người Trung Quốc, cũng như Việt Nam cổ đại, bị nhiều người lầm tưởng là âm lịch thuần túy nên rất nhiều người cho rằng nó được tính theo chu kỳ của Mặt Trăng quay xung quanh Trái Đất. Trên thực tế lịch Trung Quốc cổ đại là một loại âm dương lịch nên nếu giải thích theo thuật ngữ của lịch hiện đại ngày nay (lịch Gregory), nó được tính theo vị trí của Trái Đất trong chu kỳ chuyển động trên quỹ đạo của mình xung quanh Mặt Trời. Nếu tính điểm xuân phân là gốc (Kinh độ Mặt Trời bằng 0°) thì điểm diễn ra hay bắt đầu Tiết Thanh minh là Kinh độ Mặt Trời bằng 15°. Do vậy, Tiết Thanh minh thực tế được tính theo cách tính của dương lịch hiện đại và nó thông thường bắt đầu vào ngày 4 hoặc 5 tháng 4 dương lịch tùy theo từng năm.
Theo quy ước, Tiết Thanh minh là khoảng thời gian bắt đầu từ khoảng ngày 4 hay 5 tháng 4 khi kết thúc Tiết Xuân phân và kết thúc vào khoảng ngày 20 hay 21 tháng 4 trong lịch Gregory theo các múi giờ Đông Á khi Tiết Cốc vũ bắt đầu.
Vào ngày này, các gia đình người Hoa thường theo phong tục cha ông, đều đi tảo mộ gia tiên và làm lễ cúng gia tiên sau cuộc tảo mộ.
Công việc chính của tảo mộ là sửa sang các ngôi mộ của tổ tiên cho được sạch sẽ. Nhân ngày Thanh minh, người ta mang theo xẻng, cuốc để đắp lại nấm mồ cho đầy đặn, rẫy hết cỏ dại và những cây hoang mọc trùm lên mộ cũng như tránh không để cho các loài động vật hoang dã như rắn, chuột đào hang, làm tổ mà theo suy nghĩ của họ là có thể phạm tới linh hồn người đã khuất. Sau đó, người tảo mộ thắp vài nén hương, đốt vàng mã hoặc đặt thêm bó hoa tưởng nhớ đến linh hồn người đã khuất. Trong ngày Thanh minh, khu nghĩa địa trở nên đông đúc và nhộn nhịp. Các cụ già lo khấn vái tổ tiên nơi phần mộ. Trẻ em cũng được theo cha mẹ hay ông bà đi tảo mộ, trước là để biết những ngôi mộ của gia tiên, sau là để tập cho chúng sự kính trọng tổ tiên qua tục viếng mộ. Những người quanh năm đi làm ăn xa cũng thường trở về vào dịp này (có thể sớm hơn một, hai ngày vì nhiều lý do khác nhau) để tảo mộ gia tiên và sum họp với gia đình. Bên cạnh những ngôi mộ được trông nom, chăm sóc cẩn thận, cũng có những ngôi mộ vô chủ, không người thăm viếng, nhưng những người đi viếng mộ cũng thắp cho các ngôi mộ này một nén hương.
Cúng Thanh minh chớ quên Tiết Hàn thực
Đặc biệt, trong cộng đồng người Hoa, có một số gia đình trước Thanh minh một ngày, họ thường không nhóm bếp nấu ăn. Đây là một tập tục khởi nguồn từ điển tích:
Thời Xuân Thu, vua Tấn Văn Công nước Tấn, gặp loạn phải bỏ nước lưu vong, nay trú nước Tề, mai trú nước Sở. Bấy giờ, có một người hiền sĩ tên là Giới Tử Thôi, theo vua giúp đỡ mưu kế. Một hôm, trên đường lánh nạn, lương thực cạn, Giới Tử Thôi âm thầm cắt một miếng thịt đùi mình nấu lên dâng vua. Vua ăn xong hỏi ra mới biết, đem lòng cảm kích vô cùng. Giới Tử Thôi theo phò Tấn Văn Công trong 19 năm trời, cùng nhau trải nếm bao nhiêu gian truân nguy hiểm. Về sau, Tấn Văn Công giành lại được ngôi báu, trở về làm vua nước Tấn, phong thưởng rất hậu cho những người có công trong lúc lưu vong, nhưng lại quên mất công lao của Giới Tử Thôi. Giới Tử Thôi cũng không oán giận gì, nghĩ mình làm được việc gì cũng là nghĩa vụ, không có gì đáng nói, nên trở về đưa mẹ vào núi Điền Sơn ở ẩn. Tấn Văn Công về sau nhớ ra, cho người đi tìm Giới Tử Thôi. Giới Tử Thôi không chịu rời Điền Sơn ra lãnh thưởng. Tấn Văn Công hạ lệnh đốt rừng, ý muốn thúc ép Giới Tử Thôi phải ra, nhưng ông nhất định không tuân mệnh. Cuối cùng, cả hai mẹ con ông đều chết cháy. Vua thương xót, lập miếu thờ và hạ lệnh trong dân gian phải kiêng đốt lửa ba ngày, chỉ ăn đồ ăn nguội đã nấu sẵn để tưởng niệm (khoảng mùng 3 đến mùng 5 tháng 3 âm lịch hàng năm).
Ở Việt Nam, người dân cũng theo tục ấy và đón Tiết Hàn thực ngày mùng 3 tháng 3. Tuy nhiên, người ta chỉ làm bánh trôi hay bánh chay để thế cho đồ lạnh và chỉ cúng gia tiên, ít liên hệ đến Giới Tử Thôi và những kiêng kỵ khác.
Thanh minh thời hiện đại
Xã hội ngày càng phát triển, thời buổi kinh tế thị trường, thời gian là vàng bạc. Thay thế cho việc con cháu phải tự tay làm cỏ cho mồ mả tổ tiên, hiện nay tại các nghĩa địa người Hoa, có một số người đảm nhiệm “dịch vụ tảo mộ” theo giá thỏa thuận và vào Tiết thanh minh, mồ mả tổ tiên đều được dọn dẹp sạch sẽ, đắp đất cao ráo, con cháu chỉ việc đến thắp hương cúng viếng và trả tiền dịch vụ. Như vậy, vừa tiết kiệm được thời gian, vừa vẹn cả đôi bên.
Tuấn Kiệt
Thích Quảng Nhã diễn đọc
