Trong kỷ nguyên của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ 4 và hội nhập quốc tế. Phật giáo nói chung, Ni giới Phật giáo
Thủ đô nói riêng đã và đang đón nhận những cơ hội và đối mặt với các thách thức mới trong công tác hoằng pháp, lan tỏa giáo lý của Đức Thế Tôn, đem lại sự an lạc và giải thoát cho con người. Ni giới Phật giáo Thủ đô đã ý thức được các hoạt động hoằng pháp là luôn linh hoạt, gắn liền với tinh thần “khế lý, khế cơ, khế thời và khế xứ”. Mỗi thời đại, hoàn cảnh và xứ sở khác nhau thì Tăng, Ni phải có cách thức hoằng pháp phù hợp, đem đạo vào đời một cách hợp lý và thành công. Để làm được điều đó, cần nhận thức rõ bản chất, các cơ hội và thách thức của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ 4 và hội nhập quốc tế tạo ra cho Ni giới. Đó cũng chính là cách nhìn thâm sâu của đạo Phật khi xem xét một vấn đề, một sự kiện phải mang tính “minh sát” (vipassana) để thấy rõ đâu là hữu ích và đâu là tác hại bằng việc phân tích duyên thuận, duyên nghịch dẫn đến kết quả hoặc hậu quả trước mắt hoặc lâu dài và có các hoạt động hoằng pháp hiệu quả.
1. Cách mạng công nghiệp 4.0 và hội nhập quốc tế: Bản chất và các tác động
Sự phát triển của văn minh loài người được đánh dấu bằng sự đổi mới kỹ thuật và công nghệ. Thế giới đã trải qua 4 giai đoạn của sự phát triển công nghệ – ứng với mỗi giai đoạn là một cuộc cách mạng công nghiệp.
Sự lan truyền của cuộc cách mạng lần thứ 4 gắn chặt tới tiến trình hội nhập quốc tế của các quốc gia. Trong thuyết Duyên khởi, Đức Thế Tôn dạy rằng: “Cái này có thì cái kia có, cái này sinh thì cái kia sinh, cái này diệt thì cái kia diệt. Các pháp tùy thuộc vào nhau mà sinh khởi.” Tư tưởng này của Người đã chiếu sáng cho sự phát triển của các quốc gia trên thế giới trong hội nhập quốc tế. Đó là quá trình quốc gia tham gia hợp tác, liên kết trong lĩnh vực kinh tế, văn hóa, xã hội và môi trường để tạo điều kiện kết hợp có hiệu quả nguồn lực trong nước với nguồn lực quốc tế, mở rộng không gian và môi trường để phát triển, đem lại an lạc cho chúng sinh.
Cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ 4 và hội nhập quốc tế có tác động sâu rộng và toàn diện tới nền kinh tế và xã hội của các quốc gia.
Về kinh tế, cuộc cách mạng này đã làm thay đổi sự phát triển của các ngành và lĩnh vực trong toàn bộ nền kinh tế. Nền kinh tế truyền thống được chuyển sang nền kinh tế số hóa với sự xuất hiện nhiều sản phẩm và dịch vụ mới, có chất lượng tốt với chi phí thấp hơn thông qua kết nối giữa số liệu thực, thế giới thực và thế giới ảo.
Về xã hội, cuộc cách mạng này đã làm tác động sâu vào các lĩnh vực của đời sống xã hội. Con người chuyển dần sang tiếp cận và giao dịch trên nền tảng công nghệ số và internet kết nối vạn vật. Văn hóa và lối sống cũng bị tác động sâu rộng. Sự kết nối, giao tiếp giữa con người qua không gian thực và thế giới ảo đã làm tăng sự tiếp xúc xã hội, tạo ra hiệu ứng xã hội lan truyền với tốc độ nhanh. Sự tiếp xúc này không bị giới hạn bởi không gian và thời gian nên đáp ứng được những nhu cầu giao tiếp, thông tin, văn hóa và xã hội của con người.
Tuy nhiên, sự kết nối qua không gian thực và thực tế ảo cũng tạo ra những hệ lụy: một số thông tin qua thế giới ảo chưa được kiểm chứng có thể gây tác động ngược lại. Con người có khả năng ngày càng bị bó hẹp lại và sống chủ yếu trong giao tiếp ảo hay giao tiếp giữa người và máy tính, điện thoại thông minh, rô bốt… Những giá trị xã hội cũng như các mối quan hệ giữa người và người đã và đang biến đổi. Những vấn đề về tinh thần hay tâm sinh lý có thể bị trầm trọng hóa nếu không được phát hiện sớm và kịp thời xử lý. Mặt khác, sự gia tăng của kết nối internet đã tạo ra những thách thức lớn về an ninh thông tin và bảo mật của cá nhân và tổ chức.
Về môi trường, cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ 4 có tác động tích cực đến môi trường nhờ các công nghệ tiết kiệm năng lượng, nguyên vật liệu và thân thiện với môi trường. Các công nghệ giám sát môi trường cũng đang phát triển với sự hỗ trợ bởi Internet kết nối vạn vật, việc thu thập và xử lý thông tin liên tục 24/7 theo thời gian thực được kịp thời, chính xác và hiệu quả hơn. Mặt khác, các cơ sở dữ liệu lớn cũng tăng mức thải nhà kính, những nghiên cứu mới về công nghệ sinh học như nhân bản, chỉnh sửa gien… cũng có thể sẽ dẫn đến việc hệ sinh thái bị mất cân bằng.
2. Cơ hội và thách thức đối với Ni giới Phật giáo Thủ đô
Sự phát triển và hội nhập bao giờ cũng tồn tại song song hai mặt của một vấn đề, cơ hội và thách thức, tích cực và tiêu cực, vận may luôn song hành cùng những rủi ro. Nói theo quan kiến Phật giáo, đó là thuận duyên và nghịch duyên. Cách mạng công nghiệp lần thứ 4 và hội nhập quốc tế tạo ra những cơ hội và một số thách thức cho Phật giáo nói chung và Ni giới Thủ đô nói riêng.
2.1. Các cơ hội
Cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ 4 và hội nhập quốc tế đã tạo cho Phật giáo nói chung và Ni giới Phật giáo Thủ đô các cơ hội sau đây:
Một là, Ni giới Phật giáo Thủ đô có bề dày lịch sử và truyền thống đạo pháp và dân tộc lâu đời. Khi Phật giáo được truyền bá và phát triển vào Việt Nam, Ni giới và Ni đoàn ở Thủ đô xuất hiện từ rất sớm. Từ thời Hai Bà Trưng, thập niên 40 sau công nguyên, sau cuộc khởi nghĩa của Hai Bà, mười hai nữ tướng đã “xuống tóc” đi tu như công chúa Bát Nàn, Thiều Hoa, Vĩnh Huy và Phương Dung. Những nữ tướng của Hai Bà Trưng đã quy y là những hạt giống gieo mầm của Ni giới Phật giáo Việt Nam. Từ đó, qua nhiều triều đại, ni giới Phật giáo Thủ đô liên tục phát triển cùng với sự ra đời của các ni viện gắn với tên tuổi của các Ni sư hữu công tiền bối như Ni sư Diệu Nhân thời Lý – tổ sư thiền sư đầu tiên, người có thể đứng ngang hàng với các thiền sư nổi tiếng thời Đinh, Lê, Lý và Trần. Ni sư Hương Tràng (còn gọi là công chúa Huyền Trân) (1287-1340) trụ trì chùa Nộn Sơn là tấm gương sáng của sư ni trong lịch sử phát triển Phật giáo Việt Nam. Chính những đặc điểm trên là điểm tựa vững chắc cho Ni giới Thủ đô trong việc tiếp nhận các cơ hội mới do cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 và hội nhập mang lại.
Hai là, Thủ đô Hà Nội là trung tâm kinh tế, chính trị, khoa học kỹ thuật và văn hóa của cả nước. Nhiều thành tựu khoa học, đặc biệt là phương tiện truyền thông, mạng xã hội được ứng dụng rộng rãi. Người dân có thu nhập và dân trí cao so với mặt bằng chung. Đây là cơ hội tốt để Ni giới Thủ đô tận dụng hoằng dương giáo lý đạo Phật một cách nhanh chóng và phổ cập và hiệu quả.
Ba là các tự viện mà Ni giới trụ trì mang sắc thái văn hóa đặc trưng của Thủ đô văn hiến. Ni giới Thủ đô cùng với chư tăng đã trụ trì 1.365 tự viện ở 17 huyện, 12 quận và 1 thị xã và 579 xã, phường và thị trấn (Hoàng Độ, 2022). Đặc điểm này thể hiện được tính đa dạng không những về lịch sử của các tự viện mà còn về văn hóa: tín ngưỡng tâm linh phong phú, tập quán đi chùa (trẻ vui nhà già vui chùa), văn hóa thôn làng (mỗi thôn mỗi chùa). Các tự viện tọa lạc ở Thủ đô, có điều kiện giao thông và kết nối với các tỉnh thành của cả nước, có cơ hội nhiều để giao lưu quốc tế. Đây là cơ hội tốt để chư Ni phát huy những bản sắc Phật giáo của Thủ đô trong phát triển và hội nhập quốc tế.
Bốn là đội ngũ Ni giới Phật giáo Thủ đô đông đảo và có truyền thống tu học. Đến năm 2022, Hà Nội có 1.435 vị Tỳ kheo Ni (chiếm 70,7% trong tổng số 2.028 Tăng Ni của Thành phố). Các chư Ni được phân công trụ trì các tự viện ở Thủ đô luôn ý thức tu tập đạo hạnh, học hỏi Phật pháp, đáp ứng tín ngưỡng. Chư Ni Phật giáo thủ đô ít bị ảnh hưởng bởi các yếu tố phát triển xã hội bên ngoài vẫn giữ được nề nếp thiền môn quy củ.
Năm là, thông qua Internet vạn vật, thông qua mạng xã hội, Ni giới có cơ hội tốt để tăng kết nối hiệu quả giữa ni chúng, Tăng Ni và hội chúng để chuyển lời Phật dạy hiệu quả tới chúng sinh và giao lưu rộng rãi Phật giáo với các địa phương và các nước. Các Phật tử tham gia các đạo tràng có thể kết nối với nhau một cách linh hoạt và hiệu quả.
Sáu là, cũng như các chư Tăng, Ni giới có thể thay đổi phương thức hoằng pháp từ hoàn toàn trực tiếp (ofline) sang kết hợp trực tiếp với trực tuyến (online) trên trên các nền tảng số như Facebook, Youtube, Instagram, Zalo…. Hiện tại, phần lớn các tự viện ở Thủ đô đã được tiếp cận Internet. Đây là nền tảng quan trọng để giúp cho chư Ni thay đổi phương thức hoằng pháp, tiết kiệm chi phí giảng đường, in ấn tài liệu và đi lại của các Phật tử ở mọi nơi, mọi lúc đều có thể tiếp cận được các hoạt động hoằng pháp.
Bảy là, công nghệ máy tính và công nghệ số sẽ giúp quá trình soạn thảo, trình bày và in ấn các tài liệu hoằng pháp, xây dựng các chương trình để truyền tải hoằng pháp nhanh hơn, hiệu quả hơn. Các dữ liệu, sự kiện Phật giáo, các tấm gương của Ni giới Thủ đô các bộ khóa tụng và các tài liệu hoằng pháp khác có thể được số hóa, có thể chuyển tải tới từng cá nhân mà không tốn chi phí in, copy, lưu trữ và vận chuyển.
2.2. Các thách thức
Trong xu thế phát triển không ngừng của Cách mạng công nghiệp lần thứ 4 và hội nhập quốc tế, bên cạnh những cơ hội trên, trên tinh thần nhập thế để Hoằng Pháp lợi sinh, Ni giới Phật giáo Thủ đô cũng phải đối mặt với các thách thức sau:
Một là, sự bảo thủ, đặc tính ổn định văn hóa làng xã thường dẫn đến khó chấp nhận tiếp thu cái mới và khó tạo ra sự liên kết để tạo sức mạnh tập thể (ở đâu âu đấy). Đây là một thách thức cho chư Ni trong ứng dụng thành tựu công nghiệp 4.0 vào hoạt động hoằng pháp và phát triển hội chúng.
Hai là, mặt bằng tri thức, nhận thức của một số chư Ni về thời đại công nghiệp 4.0 nói chung và truyền thông nói riêng vẫn còn hạn chế. Mặc dù hoạt động hoằng pháp bước đầu đã được thực hiện trên các mạng xã hội trong những năm vừa qua nhưng số chương trình giảng pháp qua các nền tảng số của chư Ni còn khiêm tốn. Các lớp đào tạo kiến thức chuyên môn về những nhu cầu của xã hội hiện đại mà chư Ni cần hiểu biết và tùy duyên làm đạo vẫn còn hạn hẹp. Sự nghiệp hoằng pháp hiện nay. Công nghiệp 4.0 đã tạo ra nền sản xuất – kinh doanh thông minh, không ranh giới giữa các lĩnh vực. Điều này đòi hỏi các sư Ni phải có kiến thức, kỹ năng toàn diện và đa ngành, không những về Phật pháp mà còn cả về giảng pháp trên các kênh truyền thông, kỹ năng và ứng xử truyền thông để truyền tải hiệu quả giáo lý của Đức Thế Tôn tới chúng sinh.
Ba là, trong thời đại công nghiệp 4.0 và hội nhập, xã hội đã, đang phải tiếp nhận nhiều nguồn văn hóa, tôn giáo khác nhau. Thực tế này đòi hỏi chư Ni Phật giáo Thủ đô có bản lĩnh, tu tập đạo pháp, phẩm hạnh để lan tỏa được giáo Pháp của Đức Thế Tôn tới đại chúng.
Bốn là, hiện nay, cách tiếp cận Phật giáo của người dân rất đa dạng về nguồn tin và từ nhiều kênh khác nhau qua các nền tảng số như Facebook, Youtube, Zalo, chư Ni và người dân có thể chịu một số tác động tiêu cực từ mạng xã hội trong quá trình hoằng pháp. Thông tin nhiều, đôi khi quá tải và đối lập với chánh niệm (mindfulness). Do bất cứ ai có thể đưa tin lên mạng và các tin đưa lên không được kiểm chứng nên có thể là tin ảo, tiêu cực, trái chiều, xuyên tạc hoặc cố ý bôi nhọ đời sống tu hành thanh tịnh, phạm hạnh thanh cao của chư Tăng Ni và Giáo hội, làm phương hại đến uy tín và niềm tin của Đạo Phật trong lòng nhân dân… Do đó, Ni giới cần phải nâng cao trình độ Phật học để giúp người dân có chánh niệm và chánh kiến trước các nguồn thông tin đa chiều này.
Năm là dưới tác động của cách mạng công nghiệp 4.0, cấu trúc xã hội đã và sẽ tiếp tục bị thay đổi. Điều này dẫn đến thói quen sinh hoạt tôn giáo cũng đổi thay. Do đó, Ni giới cần phải thích ứng thích nghi với hoàn cảnh mới, cần chuẩn bị cả thái độ, kiến thức và kỹ năng để hoằng pháp hiệu quả trong bối cảnh mới.
Sáu là, Ni giới trụ trì ở một số chùa chiền, tự viện, nhất là ở các vùng nông thôn của 17 huyện ngoại thành Thủ đô nơi mà hệ thống Internet chưa được phát triển lắm có thể là một trong những rào cản trong tiếp thu cái mới do cách mạng công nghiệp 4.0 mang lại.
Kết luận và một số đề xuất
Trong bối cảnh cách mạng công nghiệp 4.0 và hội nhập quốc tế, Ni giới Phật giáo Thủ đô không chỉ đối diện với những thách thức mà còn có nhiều cơ hội để phát huy vai trò trong việc hoằng dương Phật pháp. Công nghệ hiện đại và mạng lưới kết nối toàn cầu tạo điều kiện thuận lợi để giáo lý nhà Phật lan tỏa một cách nhanh chóng và hiệu quả. Tuy nhiên, việc duy trì bản sắc Phật giáo, đạo hạnh, và khả năng thích nghi của chư Ni cũng trở nên quan trọng hơn bao giờ hết khi đối mặt với những thay đổi xã hội sâu rộng.
Trước các cơ hội và thách thức nêu trên, Ni giới Phật giáo Thủ đô cần thực hiện một số giải pháp như sau để đưa các thực hành phát triển tuệ giác và các giá trị hòa hợp, an lạc trong Phật giáo vào đời sống xã hội, mang lại hạnh phúc cho chúng sinh:
Thứ nhất, mỗi chư Ni Phật giáo Thủ đô cần thấy rõ sứ mạng của mình hiện nay, tiếp tục đồng hành cùng đất nước theo phương châm “Đạo pháp và dân tộc”, tích cực tu tập đạo pháp, phẩm hạnh, giữ vững bản sắc và bản lĩnh của một “sứ giả Như Lai thời đại mới” để phát huy tích cực vai trò của chư Ni trong bối cảnh công nghiệp 4.0 và hội nhập.
Thứ hai, Ni giới cần tăng cường học hỏi, trau dồi kiến thức và kỹ năng, không những liên quan đến chủ đề hoằng pháp mà cả các kỹ năng giảng pháp trên trên các kênh truyền thông, kỹ năng truyền thông, kỹ năng ngoại ngữ, tin học và sử dụng các thiết bị công nghệ số. Cần bổ sung các chủ đề trên và tăng cường các lớp đào tạo kiến thức chuyên môn về những nhu cầu của xã hội hiện đại mà chư Ni cần và tùy duyên làm đạo trong các chương trình hoạt động của các mùa an cư kiết hạ hàng năm để tạo cơ hội cho Ni giới tiếp cận và hoàn thiện được các kiến thức và kỹ năng này.
Thứ ba, cần đa dạng hóa phương thức hoằng pháp, kết hợp cả trực tiếp và trực tuyến một cách linh hoạt theo tinh thần “khế lý, khế cơ, khế thời và khế xứ”. Tích cực tham gia các mạng xã hội như Butta, kênh truyền hình trực tuyến Phật Sự Online TV, Hoằng Pháp Online, Giác Ngộ Online, Phatgiao.org và Facebook, Youtube, Zalo. Sự kết hợp này tạo điều kiện đưa các bài pháp đến rộng rãi quần chúng, nhất là những người bận rộn, những người ở các vùng xa xôi, khó khăn, không có thời gian đến chùa để họ có thể tiếp cận và được học hỏi giáo pháp của Đức Thế Tôn.
Thứ tư, với sứ mạng tu tập giải thoát và nhập thế hành đạo, trong hoạt động hoằng pháp dù trực tiếp hay trực tuyến, Ni giới Phật giáo Thủ đô cần thể hiện sự trang nghiêm, tế hạnh của người xuất gia, tránh đưa những hình ảnh vô tình làm phản cảm hoặc bị những người chưa hiểu biết Phật pháp phát tán, gây ảnh hưởng đến Ni giới nói riêng và Giáo hội nói chung. Mỗi chư Ni nên chọn lựa những thế mạnh của mình để thích ứng với từng đối tượng nghe pháp, thuyết pháp một cách ngắn gọn, mạch lạc, logic và truyền cảm cho quần chúng không chỉ bằng ý giáo, khẩu giáo mà còn cả thân giáo. Do vậy, Ni giới tham gia thuyết giảng cần biết cách sắp xếp, tư duy hợp lý để bài pháp dễ đi sâu vào lòng người, truyền cảm hứng cho đại chúng, gắn tu học với thực tiễn cuộc sống.
Thứ năm, cần lắp đặt và nâng cấp hạ tầng internet, kỹ thuật số và các thiết bị công nghệ cần thiết ở các chùa chiền tự viện, nhất là các chùa chiền ở các vùng nông thôn ngoại thành Hà Nội để có thể tiếp cận được các nguồn thông tin, kết hợp linh hoạt hoạt động hoằng pháp thông qua các kênh trực tiếp và trực tuyến. Các chùa nên lập và nâng cấp cổng thông tin điện tử (trang web hay Facebook, Zalo..) của mình để đăng tải hoạt động của nhà chùa, nắm bắt kịp thời nguyện vọng của Phật tử, kết nối, chuyền tải thông tin và hoạt động Phật sự của nhà chùa tới các Tăng, Ni, Phật tử và xã hội. Mặt khác, cần kết nối trang web của các tự viện với Trung tâm điều hành điện tử của Trung ương Giáo hội Phật giáo Việt Nam, Giáo hội Phật giáo Thành phố Hà Nội để tạo ra sự đồng bộ, kịp thời, chia sẻ thông tin với các cơ quan hữu quan, thuận lợi điều hành, quản lý hành chính và họp trực tuyến và ra quyết định và xử lý kịp thời và hiệu quả các vấn đề nảy sinh. Cần tạo các nhóm đạo tràng thông qua các nền tảng số như Zalo, Facebook… để kết nối, nắm bắt thông tin, truyền tải kế hoạch và các hoạt động hoằng pháp của chùa và hướng dẫn các Phật tử tu tập lành mạnh và hiệu quả hơn.
Thứ sáu, cần số hóa các sự kiện lịch sử, các tấm gương trong lịch sử, gắn liền với các chùa, địa danh liên quan đến truyền thống của Ni giới Phật giáo Thủ đô, các bộ khóa tụng, các tài liệu hoằng pháp khác thành tài liệu số, đăng tải trên cổng thông tin Phật sự Online, vbgh.com… để truyền bá truyền thống vẻ vang của Phật giáo Thủ đô và hoằng pháp và kịp thời truyền đạt thông tin, công văn hành chính của Giáo hội và sự chỉ đạo của Trung ương Giáo hội đến các cấp Giáo hội và cơ sở tự viện. Trên cơ sở đó, thường xuyên cập nhật cơ sở dữ liệu thông tin phục vụ cho các hoạt động hoằng pháp, từ thiện, kết nối hữu hiệu các tự viện với đại chúng.
Thứ bảy, tiếp tục thực hiện lời Phật dạy “Phục vụ chúng sinh là thiết thực cúng dàng chư Phật.” Trong hoạt động từ thiện, Ni giới phật giáo Thủ đô cần lan tỏa tinh thần yêu thương và từ bi, hỗ trợ vật chất và tinh thần cho những nhóm xã hội dễ bị tổn thương do hệ lụy cuộc cách mạng 4.0 gây ra bằng cách: tạo điều kiện giúp họ chuyển đổi sinh kế, đào tạo kỹ năng, tư vấn, hỗ trợ về tâm lý, nhận thức, định hướng sao cho ổn định, thăng bằng cuộc sống trong cách sống mới.
Ni trưởng, TS. Thích Đàm Lan
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Đỗ Kim Chung (2017). Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ 4: Bản chất, tác động và một số gợi ý chính sách cho sự phát triển kinh tế-xã hội. Nghiên cứu Kinh tế, Số 9 (472), Tháng 9 năm 2017, trang 3-11.
2. Klaus Schwab, (2017). Diễn đàn Kinh tế Thế giới.
3. TT. TS. Thích Nhật Từ và TT. TS. Thích Đức Thiện (2019). Phật giáo và cách mạng công nghiệp 4.0. Kỷ yếu Hội thảo Khoa học Quốc tế bên lề Đại lễ Vesak Liên Hợp Quốc lần thứ 16 năm 2019 được tổ chức tại Trung tâm Văn hóa Phật giáo Tam Chúc, tỉnh Hà Nam. trên https://www.undv2019vietnam.com/Subtheme-04/ vi/chu-de-phu-04-phat-giao-va-cach-mang-cong-nghiep-lan-thu-tu.pdf
4. VECOM (Hiệp hội thương mại điện tử Việt Nam), (2024). Những con số về Digital tại Việt Nam 2024 mà bạn phải biết, trên https://vecom.vn/nhung-con-so-ve-digital-tai-viet-nam-2024-ma-ban-phai-biet Truy cập ngày 13 tháng 8 năm 2024.
5. TT. TS. Thích Nhật Từ (2019). Mặt trái của cách mạng công nghiệp 4.0 trong Kỷ yếu Hội thảo Khoa học Quốc tế bên lề Đại lễ Vesak Liên Hợp Quốc lần thứ 16 năm 2019 được tổ chức tại Trung tâm Văn hóa Phật giáo Tam Chúc, tỉnh Hà Nam. trên https://www. undv2019vietnam.com/Subtheme-04/vi/chu-de-phu-04-phat-giao-va-cach-mang-cong-nghiep-lan-thu-tu.pdf
6. Peter Daniels (2019). Cách mạng công nghiệp 4.0 quan điểm phật tử về xã hội bền vững và hạnh phúc, Kỷ yếu Hội thảo Khoa học Quốc tế bên lề Đại lễ Vesak Liên Hợp Quốc lần thứ 16 năm 2019 được tổ chức tại Trung tâm Văn hóa Phật giáo Tam Chúc, tỉnh Hà Nam. trên https://www.undv2019vietnam.com/Subtheme-04/ vi/chu-de-phu-04-phat-giao-va-cach-mang-cong-nghiep-lan-thu-tu.pdf
7. HT. Thích Tấn Đạt (2019). Công tác hoằng pháp trong thời công nghiệp 4.0, Kỷ yếu Hội thảo Khoa học Quốc tế bên lề Đại lễ Vesak Liên Hợp Quốc lần thứ 16 năm 2019 được tổ chức tại Trung tâm Văn hóa Phật giáo Tam Chúc, tỉnh Hà Nam. trên https://www. undv2019vietnam.com/Subtheme-04/vi/chu-de-phu-04-phat-giao-va-cach-mang-cong-nghiep-lan-thu-tu.pdf
8. Hoàng Độ (2022). Phật giáo thủ đô Hà Nội: Những dấu ấn của nhiệm kỳ VIII, trên https://giacngo.vn/phat-giao-thu-do-ha-noi-nhung-dau-an-cua-nhiem-ky-viii-post62730.html
