Mở đầu
Các tôn giáo khi du nhập vào Việt Nam đều để lại những di sản vật thể có nhiều giá trị về văn hóa, nghệ thuật và lịch sử. Phật giáo cũng không phải là trường hợp ngoại lệ. Phật giáo đưa đến cho văn hóa Việt Nam một nền kiến trúc chùa, tháp phong phú và góp phần bồi đắp thêm cho bản sắc văn hóa dân tộc. Ngôi chùa Phật giáo vì thế là nơi hội tụ đầy đủ giá trị lịch sử, văn hóa nghệ thuật, là sản phẩm văn hóa vật thể và là không gian văn hóa truyền thống, gắn bó sâu sắc với đời sống tinh thần của người dân. Ngôi chùa cũng là nơi vun đắp và lan tỏa các giá xã hội, hướng tới Chân-Thiện-Mỹ. Ngôi chùa Ni – Kim Liên Tự – là một trường hợp điển hình như thế. Ngôi chùa này tọa lạc trên dải đất của làng Nghi Tàm, bên bờ Hồ Tây, nay thuộc phường Quảng An, quận Tây Hồ, Hà Nội. Theo sử sách ghi lại thì đây là ngôi cổ tự vốn được dựng trên nền Cung Từ Hoa thời Lý và sau đó tồn tại cho tới nay dù trải qua biết bao thăng trầm của lịch sử. Trong suốt quá trình đó, chùa Kim Liên đã có nhiều đóng góp cho Phật giáo và đời sống của người Hà Nội trên nhiều phương diện.
1. Đóng góp của chùa Kim Liên đối với đạo và đời qua các thời kỳ lịch sử
Phật giáo khi du nhập vào Việt Nam nói chung và Hà Nội nói riêng đã không ngừng vận động, biến đổi theo tinh thần “tùy thời tùy quốc độ”, để phù hợp với hoàn cảnh nước ta. Do đó, Phật giáo Hà Nội mang những đặc trưng nổi bật của tinh thần nhập thế và hướng thiện. Có nghĩa là Phật giáo Hà Nội nhấn mạnh đến đời sống xã hội hiện thực và đời sống kiếp này. Do đó Phật giáo Hà Nội luôn hướng con người tới điều Thiện, tạo nghiệp lành trong cuộc sống hằng ngày. Thấm nhuần tư tưởng của Phật giáo Thăng Long – Hà Nội từ truyền thống đến nay, chùa Kim Liên là nơi mà các chư Ni cùng Phật tử có nhiều hoạt động ích nước, lợi dân, góp phần quan trọng trong việc phát triển Đạo Phật và xã hội ở Thủ đô.
Trong lịch sử, chùa Kim Liên vốn được dựng trên nền cũ của Cung Từ Hoa dành cho công chúa Từ Hoa, con gái vua Lý Thần Tông. Từ nhỏ công chúa Từ Hoa đã say mê nghề nuôi tằm dệt lụa và thường xuyên lui tới các nhà tằm cung nữ. Thấy con gái hăng say với nghề tằm tang, Vua Lý Thần Tông đã động lòng. Năm 1138, Vua Thần Tông cho lập cung Từ Hoa ven hồ Dâm Đàm (Hồ Tây, Hà Nội ngày nay) để công chúa ở. Dần dần vùng đất này được gọi là Nghi Tàm. Để ghi nhớ công ơn của công chúa Từ Hoa, sau khi Từ Hoa công chúa về cõi cực lạc, người dân trong vùng lập chùa thờ công chúa. Ngôi chùa ban đầu được gọi là chùa Đống Long. Đến thời Lê, chùa Đống Long được trùng tu và đổi tên thành Đại Bi. Năm 1771, đời Lê Cảnh Hưng, chúa Trịnh Sâm cho tu bổ chùa và đã đổi tên chùa thành Kim Liên. Chùa có tên chữ Hán cổ “金蓮寺”, có nghĩa là “Kim Liên Tự”. Năm 1792, Vua Quang Trung đã cho trùng tu, xây dựng chùa lớn hơn, diện mạo cơ bản giống như hiện nay.
Ngày nay, với phương châm “Phụng sự chúng sinh là cúng dàng chư Phật”, các chư Ni chùa Kim Liên có nhiều hoạt động trong công tác Phật sự, nhất là hoạt động từ thiện và hoằng pháp, được các cấp chính quyền địa phương ghi nhận, đánh giá cao. Điển hình như chương trình từ thiện: Ủng hộ trẻ em nghèo vượt khó hiếu học, nuôi dưỡng trẻ em mồ côi, nạn nhân chất độc da cam, người già neo đơn, tham gia chương trình Quỹ Vì người nghèo. Ni trưởng Thích Đàm Thành cùng các Phật tử còn trực tiếp đi thăm, tặng quà ở những vùng sâu, vùng xa thuộc các tỉnh miền núi phía Bắc hay cứu trợ đồng bào bị lũ lụt, thiên tai ở một số tỉnh miền Trung với tổng số tịnh tài, tịnh vật trị giá hàng tỷ đồng.
Trong thời gian đại dịch Covid-19 bùng phát, chùa Kim Liên với sự dẫn dắt của Ni trưởng Thích Đàm Thành đã khắc phục mọi khó khăn, gương mẫu chấp hành, đồng thời chủ động dừng, hoãn nhiều hoạt động sinh hoạt Phật giáo tại chùa để thực hiện công tác phòng, chống dịch. Bên cạnh đó, không quản ngại khó khăn, Ni trưởng và các đệ tử đã trực tiếp vận động các tín đồ, Phật tử và nhân dân ủng hộ công tác phòng, chống dịch… Trong thời điểm khó khăn đó, hình ảnh các chư Ni của chùa tận tâm, tận lực để gửi những chuyến hàng vào nơi cách ly phục vụ người bệnh, mang những suất cơm đầy nghĩa tình đến với các lực lượng ở các chốt kiểm dịch, gửi những bát cháo, phần quà với cả tấm lòng đến với bệnh nhân ở cơ sở khám chữa bệnh và các cơ sở nuôi dưỡng trẻ em, người già cô đơn, có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn. Những đóng góp như vậy của các chư Ni và Phật tử chùa Kim Liên chính là những hình ảnh đẹp, góp phần lan tỏa những nghĩa cử cao đẹp đến với cộng đồng.
Bên cạnh đó các chư Ni của chùa Kim Liên còn giữ vai trò là người kết nối, tuyên truyền các tín đồ, Phật tử cùng tham gia các hoạt động xã hội, từ thiện, nhân đạo, góp phần vào xây dựng khối đại đoàn kết giữa các tôn giáo, và tích cực hưởng ứng các cuộc vận động xây dựng đời sống văn hóa ở khu dân cư, phòng chống tệ nạn xã hội, đô thị văn minh. Những việc làm đó khẳng định tinh thần đoàn kết, gắn bó, trách nhiệm giữa Giáo hội với tín đồ, Phật tử, phát huy sức mạnh khối đại đoàn kết dân tộc, góp phần quan trọng vào thành tựu phát triển kinh tế – xã hội của thành phố Hà Nội.
Trong lịch sử cũng như hiện tại, chư Ni và các Phật tử của chùa Kim Liên bên cạnh những hoạt động hoằng pháp thì những hoạt động từ thiện, an sinh xã hội phát triển về cả quy mô và chất lượng. Quá trình hoạt động từ thiện – xã hội của chùa đã có sự phối hợp với chính quyền, Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể chính trị – xã hội ở các tỉnh. Đặc biệt, đã thu hút được sự tham gia đông đảo của chư Ni, Phật tử, người dân và các mạnh thường quân góp phần chia sẻ gánh nặng với chính quyền trong việc giải quyết vấn đề an sinh xã hội; cùng chính quyền thành phố và xã hội chung tay vì một xã hội dân giàu nước mạnh, mọi người dân có cuộc sống hạnh phúc.
2. Đóng góp của chùa Kim Liên đối với văn hóa Hà Nội
Chùa Kim Liên mang đậm bản sắc văn hóa truyền thống của người Việt, là những ngôi chùa cổ kính với đường nét, màu sắc, hình khối, không gian kiến trúc Việt Nam. Chùa sở hữu lối kiến trúc ấn tượng và độc đáo rất đáng để đến tham quan, chiêm ngưỡng. Nghệ thuật trong kiến trúc của ngôi chùa này có sự pha trộn hài hòa giữa Nho giáo và Phật giáo, đồng thời cũng là một trong các ngôi chùa đầu tiên ở nước ta được xây dựng theo hình chữ Tam.
Chùa Kim Liên Hà Nội được Hồ Tây bao quanh. Ngôi cổ tự này vẫn được ví như “Bông sen vàng” giữa lòng Thủ đô. Nhìn từ bên ngoài khuôn viên trông vô cùng bề thế, những nét chạm trổ toát lên vẻ đẹp cuốn hút khó tả. Phần cổng Tam quan có kiến trúc gỗ độc đáo, nổi bật nhất phải nói đến những hàng cột gỗ tròn, mái tàu đao cong vút1. Ngoài ra, còn có các chi tiết chạm nổi hoa văn cổ, hình rồng, hoa lá… được tạo tác một cách tỉ mỉ và tinh vi. Các hạng mục trong chùa được bố trí đối xứng nhau qua một trục chính. Bước qua cổng Tam quan ngay bên phải là tấm bia đá cổ có hình vuông, bên trên khắc “Thái Hòa tam niên Ất Sửu”. Đi sâu vào bên trong sẽ thấy 3 nếp chùa kiến trúc theo lối 2 tầng và 8 mái lợp ngói vảy liên kết với nhau bằng tường gạch, ở giữa có khoảng trống để ánh sáng chiếu vào. Ngoài ra, ở chùa còn có Tiền đường và hậu cung rộng 5 gian, 3 gian trung đường có không gian thoáng đãng, trang nghiêm. Đặc biệt, trong hậu cung có Phật điện nổi bật với các bức tượng Tam thế, A di đà, các tôn giả, Ca Diếp… Bên trái điện có tượng Quan Âm Tống Tử.
Bên cạnh đó với bề dày lịch sử hàng trăm năm, trải qua nhiều thời kỳ chùa Kim Liên hiện nay còn lưu giữ được một số lượng lớn những pho tượng quý giá. Đặc điểm chung của các pho tượng này là đều mang phong cách chạm khắc nổi tiếng của thế kỷ 18, Nhiều bức tượng có phần giống với chùa Tây Phương ở Hà Tây cũ. Ngay khu vực Phật điện chùa Kim Liên bạn sẽ thấy những bức tượng Phật độc đáo. Tượng được đặt thành 2 lớp với vô số các bức tượng quý như: tượng Tam thế, A di đà, tượng Quan Thế Âm và Đại Đế Chí tọa 2 bên, tượng A Nan Đà và Ca Diếp thì đứng chắp tay như hầu 2 bên. Ban dưới có Quan Âm Chuẩn Đề, tòa Cửu Long v.v.
Với kiến trúc độc đáo, chùa Kim Liên giống như một bảo tàng thu nhỏ để gìn giữ các giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể quý. Đồng thời, ngôi chùa hiện nay cũng là một không gian hội tụ bảo tồn những loại cây, hoa quý với môi trường trong lành và thanh tịnh. Không gian cổ kính và linh thiêng chùa Kim Liên là điểm nhấn thu hút đông đảo nhân dân, Phật tử tới vãn cảnh, khấn Phật và như thế còn là một địa danh góp phần phát triển ngành du lịch quận Tây Hồ nói riêng và Thành phố Hà Nội nói chung.
Kết luận
Các nhà nghiên cứu đánh giá, ngôi chùa không chỉ có kiến trúc được xem là “độc nhất vô nhị” ở Hà Nội mà còn là một trong những ngôi chùa đẹp nhất ở vùng đất kinh kỳ. Đây là ngôi chùa được biết đến là một trong 10 di tích kiến trúc cổ đặc sắc nhất Việt Nam, không chỉ nổi bật bởi kiến trúc uy nghiêm, chùa còn nổi tiếng với bề dày lịch sử hơn 500 năm từ thời nhà Lý, nhà Trần, trong chùa vẫn còn rất nhiều nét kiến trúc, những dấu tích của thời cha ông ta xưa, bởi vậy, người dân không chỉ đổ về chùa mỗi ngày cúng lễ, mà người dân còn quan tâm đến như một di sản văn hóa bậc nhất của thủ đô. Phát huy truyền thống “hộ quốc, an dân” và thực hiện tinh thần nhập thế, gắn bó giữa đạo với đời của Phật giáo Việt Nam, các chư Ni, Phật tử của chùa Kim Liên luôn tích cực trong các hoạt động Phật sự, hoạt động xã hội, thực hiện tốt trách nhiệm của người công dân, sống “tốt đời, đẹp đạo”, chung sức xây dựng quê hương ngày càng giàu đẹp, văn minh.
Ni sư Thích Đàm Nhã
- Xem thêm Ngọc Hà. 2010. Một bông sen phía Tây hồ. Tạp chí Nghiên cứu Phật học, Số 4, tr. 53.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Ban Văn hóa Văn nghệ Trung ương (1997), Văn hóa Việt Nam tổng hợp 1989 – 1995, Hà Nội
2. Trần Mạnh Thường (2007), Việt Nam Văn hóa và Du lịch, Nxb. Thông Tấn
3. Tâm Liên (2018), Việt Nam trong tôi: Làng cổ Nghi Tàm trầm mặc, mạch nguồn phồn thịnh của Hà Nội xưa, https://www.dkn.tv, cập nhật: 24/09/18
4. Tuyết Lê, Làng cổ Nghi Tàm và những dấu tích văn hóa, Hà Nội mới, 02/03/2010
5. Cao Tự Thanh – Trần Thị Kim Anh (2012), Phụ nữ Việt Nam trong lịch sử, Nxb. Phụ nữ
6. Trần Quốc Vượng, Vũ Tuấn Sán (2004), Hà Nội nghìn xưa, Nxb. Quân đội nhân dân
7. Hà Tùng Long, Tượng Huyền Thiên Trấn Vũ bằng đồng đen được công nhận Bảo vật quốc gia, Báo điện tử Dân trí, 10/04/2016
8. Xuân Thắng, Đất “Tằm tang” và làng hoa Nghi Tàm xưa, Báo điện tử Dân Việt, 17/02/2013.
9. Ngọc Hà, Một bông sen phía Tây hồ. Tạp chí Nghiên cứu Phật học, Số 4.
