Dẫn nhập
Thăng Long – Hà Nội ngàn năm văn hiến, được chọn là kinh đô của đất nước, bởi nơi đây có đủ các yếu tố thiên thời, địa lợi và nhân hòa, đảm bảo “vận nước được lâu dài, phong tục được phồn thịnh”. Mảnh đất Thủ đô đã và đang ghi dấu, hội tụ và lan tỏa nhiều nét đẹp văn hóa, tôn giáo của dân tộc. Trong đó, nghi lễ Phật giáo đã trở thành một nguồn mạch, hun đúc và hòa quyện với truyền thống văn hóa Hà Nội, tạo nên nếp sống mang nhiều giá trị nhân sinh và thiêng liêng. Tích cực góp phần duy trì và làm dày thêm truyền thống văn hóa Phật giáo Thủ đô, các tự viện Ni của các chư Ni chính là những điểm sáng về thực hành nghi lễ Phật giáo, kế thừa và bồi đắp nhiều bản sắc văn hóa của vùng đất kinh kỳ Thăng Long ngày xưa và Thủ đô ngày hôm nay.
1. Các hoạt động nghi lễ Phật giáo tại các tự viện Ni ở Thủ đô
Phật giáo căn bản nhấn mạnh tới giá trị tu tập, giác ngộ và giải thoát. Nghi lễ Phật giáo là một thực hành của người tu hành, giống như sự trợ duyên để thiện nam tín nữ, Phật tử đến với đạo pháp, tỉnh giấc mộng mê lầm mà giác ngộ về với chân lý Đức Phật dạy, xiển dương Phật pháp và làm lợi lạc cho quần sinh. Từ xa xưa khi du nhập vào mảnh đất Thăng Long – Hà Nội, nghi lễ Phật giáo đã sớm thích nghi, hội nhập với văn hóa, phong tục của người Tràng An. Tiếng chuông chùa, sớm chiêu, chiều mộ, nghi lễ Phật giáo đã sớm trở thành một phần không thể thiếu trong văn hóa truyền thống Hà Nội. Là giới nữ Phật giáo, các chư Ni luôn mềm dẻo, linh hoạt, “tùy duyên bất biến”, tổ chức các hoạt động nghi lễ trong các tự viện của mình được hài hòa và thể hiện được nét đẹp của văn hóa đạo pháp và dân tộc. Những hủ tục, mê tín dị đoan về cơ bản đã được đẩy lùi. Các Phật tử và quần chúng nhân dân tới tham gia các nghi lễ Phật giáo, ở các chốn già lam thuộc tự viện Ni Thủ đô, nhờ thế mà được thanh lọc thân tâm, giác ngộ, đỉnh lễ hướng Phật, thực hành sinh hoạt tín ngưỡng tôn giáo được lành mạnh. Nhiều tự viện Ni đã trở thành các điển hình, trong việc thực hiện phong trào xây dựng đời sống văn hóa ở khu dân cư, chùa cảnh tinh tiến ở Thủ đô Hà Nội.
Điểm nổi bật là các nghi lễ lớn, quan trọng tại các tự viện Ni Thủ đô được diễn ra rất trang nghiêm. Như một số các hoạt động nghi lễ sau đây:
1.1 Đại lễ Phật đản
Tuần Đại lễ Phật đản tổ chức từ ngày 08 đến ngày 15 tháng 04 âm lịch, tại các tự viện Ni tổ chức đã thu hút được đông đảo Phật tử và nhân dân tới dự. Các hoạt động nghi lễ cho ngày đại lễ này cũng rất phong phú và được lồng ghép với văn hóa dân tộc. Khi cử hành đại lễ, các chư Tôn đức Ni tiến hành nhiều nghi thức thiêng liêng như: niệm Phật cầu gia bị, cử Quốc ca, Đạo ca, dâng hoa kính mừng Phật đản, nghi thức Tắm Phật, hồi hướng, v.v. Các hoạt động văn hóa khác cũng được lồng ghép trong dịp Đại lễ Phật đản. Đăc biệt khi tổ chức lễ Phật đản, không chùa nào là không phát quà từ thiện, có chùa phát tới 500 hoặc 1.000 suất cho nhân dân địa phương, tại nhiều tự viện Ni còn tổ chức rước Phật đi quanh làng, thả hoa đăng, chương trình biểu diễn văn nghệ với những tiết mục, lời ca thắm tình quê hương và tinh thần Phật pháp, ca ngợi Đức Thế tôn. Phật tử thuần thành còn được các chư Ni hướng dẫn thực hành chay tịnh, không sát sinh, lau dọn nhà cửa, trang trí bàn thờ Phật tại gia thật đẹp, tạo nên nền nếp và không khí cho mùa Phật đản được lan truyền tới nhà nhà, tạo duyên lành và thiện đức trong nhân gian, như lời Đức Phật dạy: “Ta sinh ra đời vì hạnh phúc lớn cho các chúng sinh, vì lòng thương đời và vì phúc lạc lớn cho loài người”.
1.2. An cư kết hạ
Việc An cư, kết hạ là một việc quan trọng của người xuất gia, khi đã được thụ Đại giới thì phải thực hiện nhiệm vụ của mình đó là “Tỷ Khiêu chi yếu vụ”, nghĩa là đã được thụ Đại giới đều phải đi an cư.
Theo truyền thống Phật giáo Đại thừa, sau ngày Đại Lễ Phật đản rằm tháng Tư, là lúc các chư Ni Thủ đô bắt đầu kiết túc an cư, (tiền An Cư) kéo dài trong ba tháng đến ngày rằm tháng Bảy là tự tứ kết thúc. Vào mùa An Cư kết hạ, các chư Ni tại các tự viện đều chấp hành theo luật Phật chế, thu xếp công việc trụ sứ của mình để đi An cư. Truyền thống Hà Nội từ xưa tới nay đều An cư tập trung, An cư nhị bộ, suốt mùa An cư rất hạn chế đi ra ngoài, khi công việc không cần thiết, An cư dưới sự chỉ đạo của Thường trực Thành hội Phật giáo Hà Nội. Phân chia theo từng vùng, từng quận, huyện để thuận lợi cho các Sư trong thành phố, vì vậy một số tự viện Ni được lựa chọn làm địa điểm để tổ chức trường hạ. Các chương trình sinh hoạt, học tập trong các tháng an cư ở trường hạ luôn giữ theo truyền thống tùng lâm Hạ trường, những nghi lễ hành trì của Thiền gia như giảng Kinh bộ, giảng Luật bộ, và giảng Luận bộ, cũng như các thời khóa tụng kinh, tọa thiền, niệm Phật, kinh hành thể hiện được oai nghi và hạnh nguyện trong tu tập. Mùa An cư kết hạ thể hiện nét đặc sắc của người tu hành Phật giáo nói chung và các chư Ni Thủ đô nói riêng. Nhiều bậc Trưởng lão Ni đã trở thành các giảng Sư Ni tại các khóa tiểu trường của hạ trường, sách tấn Ni chúng thúc liễm thân tâm, trau dồi Giới – Định – Tuệ theo tinh thần Giới luật và Giáo luật quy định.
1.3. Lễ Vu Lan
Ngày Vu Lan là bản sắc văn hóa Phật giáo Việt Nam, bao gồm có Phật giáo Thủ đô. Vu Lan cũng chính là ngày lễ chung mà nhiều tầng lớp nhân dân thực hành, mang những ý nghĩa sâu nặng của bậc hậu lai với các đấng sinh thành, của người đương hiện với những ai đã quá vãng xa xăm, được tốc xả mê đồ siêu sinh nơi tịnh độ. Mỗi năm vào dịp rằm tháng Bảy, tại các tự viện Ni Thủ đô, ngày lễ Vu Lan được tổ chức nghiêm trang, trở thành ngày lễ hội của tình người, tôn vinh giá trị hiếu nghĩa của dân tộc Việt Nam.
“Cha già là Phật Thích Ca
Mẹ già như thể Phật bà Quan Âm
Nhớ ngày Xá tội vong nhân
Lên chùa lễ Phật đền ơn sinh thành.”1
Không những cầu an lạc cho bậc sinh thành, bố thí cho những vong hồn cô quạnh, lễ Vu Lan được các tự viện nói chung, tự viện Ni Thủ đô nói riêng, nhiệt tình tổ chức chính là để khơi gợi và nuôi dưỡng trong tâm trí các thế hệ Phật tử và quần chúng, có cảm tình với Phật giáo về những giá trị nhân văn cao đẹp, cấu thành một phần quan trọng trong truyền thống đạo đức của văn hóa dân tộc. Đó chính là: “Phụng dưỡng chăm sóc cha mẹ lúc tuổi già; Sống thiện và phấn đấu làm rạng danh ông bà, cha mẹ; Tưởng nhớ công ơn ông bà, cha mẹ qua ngày giỗ, tết, lễ Vu Lan; Cầu an lạc cho cha mẹ hiện còn”2. Những lời dạy của các chư Ni vào ngày lễ Vu Lan đều hướng Phật tử và quần chúng nhân dân tới những hành xử tôn kính người thân trong gia đình, làm những việc thiện lành cho cha mẹ, anh em, nói lời ái ngữ với bề trên, tôn trọng kính trên nhường dưới với mọi người.
1.4. Giới đàn
Giới đàn là một nghi lễ quan trọng của Phật giáo, nhằm giúp các giới tử đắc giới, duy trì mạng mạch của Phật tổ: “Tiếp dẫn hậu lai, báo Phật ân đức.” Nhiều bậc Trưởng Lão Ni Thủ đô đã được các đàn giới Tỳ-khiêu-ni, đàn giới Thức-xoa-ma-na và Sa-di-ni cung thỉnh làm Hòa thượng Ni Đàn đầu, làm thập Sư Ni truyền giới. Việc lựa chọn các giới tử thụ giới Thức-xoa-ma-na, Sa-di-ni và Tỳ-khiêu-ni ở các tuyển Phật trường Thủ đô, luôn được quán triệt theo các tiêu chuẩn nghiêm ngặt, đạt được phẩm chất đạo đức trội vượt trong các ứng sinh. Sau thụ giới, các giới tử ưu tuyển sẽ trở thành rường cột trong tương lai, kế tục và truyền đăng tục diệm, sơn môn, pháp phái, thắp sáng ngọn đèn chính pháp, lưu truyền kim ngôn Đức Phật Tổ cho hậu lai trên nhân gian. Tổ chức các giới đàn vì thế có ý nghĩa thiết yếu trong sinh hoạt nghi lễ của Tăng đoàn Phật giáo nói chung và của chư Ni nói riêng.
1.5. Các hoạt động nghi lễ khác
Bên cạnh những ngày lễ lớn như trên, các tự viện Ni Thủ đô còn là “không gian thiêng” để Phật tử và người dân Hà Nội cũng như thập phương tới đi lễ, nhất là vào các ngày rằm, mùng một đầu tháng. Ngôi chùa Phật giáo nói chung và tự viện Ni nói riêng ở Hà Nội chính là nơi đáp ứng nhu cầu tín ngưỡng, tôn giáo của nhân dân. Các thiện nam tín nữ tới các tự viện để: Dâng hương lễ Phật, nghe giảng, tụng kinh, phóng sinh để cầu may mắn, tích phúc; cầu xin sức khỏe và hạnh phúc gia đình; cầu xin tài lộc, công việc làm ăn hanh thông, thuận lợi; cầu bình an cho gia đình và xã hội, cầu siêu cho các linh hồn người thân đã khuất; cầu quốc thái, dân an; vãn cảnh; cầu tình duyên3…v.v. Tất cả đều đến cửa Phật để cầu những điều tốt đẹp.
“Vào chùa lạy Phật Quan Âm,
Ban cho minh dạ thanh tâm thân bình,
Cầu cho thế giới nhân sinh,
Cuộc sống hạnh phúc gia đình ấm yên”
(Trích thơ: “Về chùa sám hối cầu an” của Chu Long).
Hằng năm vào dịp Tết Nguyên đán, các tự viện Ni luôn mở cửa để nhân dân và Phật tử tới thắp hương, khấn Phật, cầu bình an và những điều thiện lành trong năm mới. Đi lễ đầu năm đã trở thành một nét đẹp văn hóa không thể thiếu của nhiều người dân Việt Nam nói chung và người Hà Nội nói riêng. Trong các ngày đầu năm, lượng người tới lễ chùa ở nhiều tự viện Ni rất đông, các như Ni thường hướng dẫn người đi lễ có được nề nếp, không chen lấn xô đẩy và thực hành tín ngưỡng một cách văn minh, không tham gia xin xăm gieo quẻ, mà lấy hành thiện làm căn gốc để gieo điều an lạc cho cuộc sống.
Nhiều tự viện Ni Thủ đô còn là nơi để Phật tử và người dân tổ chức các nghi lễ như lễ hằng thuận, cầu an, cầu siêu. Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, tổ chức cúng giỗ vào những ngày húy kỵ và đưa hương linh người đã khuất lên chùa, với mong muốn người quá cố được vãng sinh về miền cực lạc. Như thế, tự viện Ni cũng chính là nơi thể hiện sống động truyền thống văn hóa tốt đẹp của dân tộc, nơi nối dài, hòa quyện và tô thắm thêm đạo hiếu của dân tộc Việt Nam.
Các dịp lễ, tết, giữ truyền thống tốt đẹp của Phật giáo Thủ đô, các chư Ni trong Phân ban Ni giới cũng tổ chức thăm hỏi, úy lạo các bậc trưởng lão Ni đã cao niên. Khi không may có chư Ni viên tịch, Phân ban Ni giới và các chư Ni tại tự viện Ni cũng đã tới phân ưu, tổ chức tang lễ theo nghi thức Phật giáo được chu đáo, vẹn toàn.
Vẫn còn nhiều các hoạt động nghi lễ khác nữa được diễn ra tại các tự viện Ni và có sự tham gia của các chư Ni. Các nghi lễ vừa mang ý nghĩa của đạo pháp, nhưng cũng thể hiện được những nét đẹp của phong tục, lễ tiết giàu bản sắc văn hóa truyền thống của vùng đất địa linh nhân kiệt Thăng Long – Hà Nội.
2. Một số khuyến nghị
Về cơ bản, các nghi lễ Phật giáo tại các tự viện Ni đều đã và đang được tổ chức một cách khang trang, tố hảo. Tuy nhiên, việc triển khai nghi lễ ở đâu đó vẫn còn có những khó khăn nhất định. Do cơ tầng văn hóa làng-xã còn bám sâu trong cộng đồng, các tự viện Ni dựa vào kết cấu cộng đồng này để duy trì mạng mạch và xiển dương Phật pháp. Quá trình đó cũng đôi khi tạo ra sự ảnh hưởng từ mong muốn, phong tục mang tính địa phương đối với nghi lễ Phật giáo. Vì thế, có đôi lúc sự đồng bộ trong thực hiện nghi lễ Phật giáo ở các tự viện Ni các địa phương khác nhau trên địa bàn Thủ đô còn chưa cao.
Hơn nữa, do quá trình thẩm thấu và đan xen vào nhau giữa Phật giáo và tín ngưỡng dân gian làng, xã, người dân tới một số tự viện Ni đôi lúc vẫn còn có một vài thực hành mang tính ngoài đạo phật, như tình trạng sử dụng vàng mã đâu đó vẫn còn. Một số ít các chư Ni vẫn còn lạm dụng vào hoạt động nghi lễ mà chưa chú trọng vào trau dồi Phật học, phổ truyền kiến thức Phật pháp để giác ngộ quần sinh. Một số nơi còn tiến hành các nghi lễ với nhiều phần rườm rà, thiên về hình thức, và trang trí phô trương, tốn kém.
Vì thế, để tăng cường hiệu quả của hoạt động nghi lễ Phật giáo tại các Tự viện Ni Thủ đô, chúng con mong muốn Ban Nghi lễ, Ban Văn hóa và Ban Hoằng pháp sẽ có nhiều quan tâm hơn nữa. Tích cực sách tấn các chư Ni để duy trì thực hiện các nghi lễ trang nghiêm, giữ gìn quy củ Thiền gia. Các ban của Giáo hội cũng có thể phối hợp với các đoàn thể địa phương để nghi lễ được tổ chức tại các tự viện được giản dị, hiệu quả và phù hợp với Đạo Pháp và các phong trào xây dựng đời sống văn hóa tiên tiến.
Kết luận
Tự viện Phật giáo nói chung và các tự viện Ni Thủ đô nói riêng là không gian chính để thực hành các nghi lễ của đạo pháp. Nơi đây cũng là địa điểm có sự kết hợp nhiều nghi lễ, phong tục văn hóa truyền thống của dân tộc. Mái chùa đã trở thành nơi lưu giữ hồn cốt văn hóa dân tộc, nơi nuôi dưỡng các truyền thống và hun đúc nên phúc đức cho các thế hệ.
“Mái chùa che chở hồn dân tộc, Công đức muôn đời của tổ tiên”.
Rộng hơn nữa, các tự viện chính là nơi lưu truyền và lan tỏa các giá trị đạo đức tốt đẹp, để Phật tử và quần chúng nhân dân tu tâm dưỡng tính, rèn giũa phẩm chất đạo đức và trở thành những công dân thiện lương. Ngôi chùa nói chung và ngôi chùa Ni nói riêng vì thế chính là một trong những cái nôi văn hóa thu nhỏ của dân tộc, của người Thăng Long – Hà Nội.
Ni sư Thích Đàm Liên
- Thượng Tọa, Tiến sĩ Thích Phước Đạt. 2023. Vu Lan trong triết lý sống người Việt. Tạp chí Văn hóa Phật giáo, Số 412.
- Đặng Văn Bài, Nguyễn Thị Thu Trang. 2014. Lễ Vu Lan – Ngày hội của tình yêu thương con người. Di Sản Văn Hóa, Số 3, tr. 62.
- Đàm Tuấn Anh. 2018. Phật giáo trong đời sống người dân Hà Nội hiện nay. Nghiên cứu Tôn giáo, Số 01, tr.66.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Đặng Văn Bài, Nguyễn Thị Thu Trang. 2014. Lễ Vu Lan – Ngày hội của tình yêu thương con người. Di sản Văn hóa, Số 3, tr. 62.
2. Thượng tọa, Tiến sĩ Thích Phước Đạt. 2023. Vu Lan trong triết lý sống người Việt. Tạp chí Văn hóa Phật giáo, Số 412.
3. ĐĐ. Thích Thiện Mãn. 2023. Lời Phật dạy về hạnh hiếu trong Kinh tạng Nikaya. Tạp chí Văn hóa Phật giáo, Số 412.
4. HT. Thích Bảo Nghiêm. Ý nghĩa Phật đản Phật lịch 2563. Nguồn: https://phatgiaohanoi.vn/y-nghia-phat-dan-phat-lich-2563.html
