Hổ là loài vật ăn thịt to lớn, dữ tợn nhất trong họ Mèo. Hổ có nhiều tên: Cọp, Hùm, Hạm, Kễnh, Khái., “Ông Ba mươi”. Nó thích sống ở vùng lau sậy rậm rạp, ven sông suối, bìa rừng, đồng cỏ. Cha ông ta đã biết: Rừng già nhiều voi, rừng còi nhiều cọp.
Hổ ăn nhiều, ăn tạp từ thịt thú rừng tới ếch, nhái, cào cào. Người ta còn thấy hổ ăn cả trái cây. Mỗi lần nó ăn tới 20kg. Bởi vậy thành ngữ mới so sánh kẻ ăn bạo ăn nhiều là Ăn như hạm.
Để lại ấn tượng sâu đậm nhất đối với dân gian là khi hổ may mắn vớ được cái đó đơm cá. Nó đưa hai tay giữ đó xé toạc ra trút cá vào miệng: Ăn như hạm đổ đó.
Ấy là lối ăn của kẻ thô bỉ, tham lam, ăn chẳng kịp nhai, ăn không lựa món: Ăn tươi nuốt trộng (sống).
Mặc dù là anh em cùng họ nhưng mèo và hổ có thói quen ăn uống khác nhau. Mèo ăn nhỏ nhẻ, rón rén. Bởi thế dân gian so sánh: Nam thực như hổ, nữ thực như miêu.
Hổ không chỉ có sức mạnh khủng khiếp mà còn là loài thú tàn bạo. Theo các nhà sinh vật phần lớn thú ăn thịt chỉ săn mồi để ăn, riêng hổ dù đã no nê nó vẫn thích săn giết mồi. Nó là hung thần của rừng núi. Tiếng gầm của hổ làm trăm loài sợ hãi tháo chạy. Thậm chí một chút hơi hướng của hổ cũng trở thành điều đáng sợ. Tục ngữ chẳng nói ngoa chút nào: Sợ hùm sợ cả cứt hùm.
Người nào chẳng may giữa rừng gặp hổ, “bốn mắt nhìn nhau” mà thoát chết cũng “hồn phi phách tán”, làm ăn suy sụp cứ như bị “ma hổ” ám ảnh. Kiến hổ khổ tam niên.
Sợ hổ – sợ cái sức mạnh và sự tàn bạo của hổ- người xưa, ở nhiều vùng phải gọi hổ là “ông”, là “ngài”. Hổ được phong thần, phong tước, được lập đền miếu để thờ. kẻ nào mạo phạm oai linh “ngài” sẽ bị trừng phạt. Mọi người truyền nhau bao chuyện kinh dị về hổ – hổ báo thù, hổ tu thành tinh, thành ma, chuyện người mọc lông hóa hổ.
Thời Pháp thuộc, ở một số vùng ai giết hổ phải báo cho quan huyện. Một mặt quan thưởng số tiền kha khá, mặt khác nọc kẻ ấy ra trước công đường phạt roi! Quan làm thế cho “mát vong linh ngài hổ” để ngài đừng báo thù!
Hổ khôn ngoan nhưng đa nghi. Người ta lợi dụng điều ấy để chống lại hổ. Chỉ cần cầm hai hòn đá đập vào nhau chát chát, hổ sẽ không dám đến gần. Cũng như khi bị chó đuổi, chỉ cần ngồi thụp xuống đất, chó sẽ bỏ chạy: Cẩu thứ thổ, hổ thứ thạch.
Đó là vì chó sợ người nhặt đất đá ném, còn hổ không hiểu cái âm thanh chói tai chát chúa kia là tiếng gì nên sợ.
Trong văn học dân gian, hổ là hình ảnh ẩn dụ để chỉ kẻ thống trị, chỉ các thế lực tàn bạo. Bài thơ khuyết danh Vịnh cọp sau đây là ví dụ:
Kìa xem chú cọp vẻ vang thay
Sảnh rộng, thềm cao ngự bấy nay
Một kiếp tàn hung hùm xám đó
Muôn dân ghê rợn ác ôn này
Chầu hầu bao kẻ không gần mặt
Thăm viếng nào ai dám bắt tay
Mưa gió lầm than đâu đấy mặc
Phòng riêng ôm mộng tháng năm chầy.
Còn những câu ca dao này không chỉ phản ảnh một xã hội bất công, đầy nghịch lý mà còn là một lời bình mỉa mai cay đắng về xã hội ấy:
Mèo tha miếng thịt thì đòi
Hổ tha con lợn mắt coi trừng trừng
Mèo tha miếng thịt xôn xao
Hổ tha con lợn thì nào thấy chi.
“Kễnh” cũng là biệt danh của hổ. Do đó, kẻ có chút quyền hành lên mặt, vênh váo người đời cũng gọi là “ông kễnh”. Kẻ mượn danh, núp bóng người có thế lực để loè thiên hạ, mưu lợi riêng, dân gian gọi là: Mượn hơi hùm nhát thỏ.
Kẻ thống trị tự hào về dòng giống con cháu thì gật gù; Hổ phụ sinh hổ tử.
Dĩ nhiên, câu ấy cũng có thể là câu nịnh những kẻ có thân phận cầy sói đối với các “ông chủ cọp” của mình. Trường hợp kẻ mạnh lại có thêm tay chân, quyền lực người ví: “Cọp thêm vây” hay “cọp có cánh”. Cọp thêm vây để bơi lặn, cọp có cánh để bay lên thì muôn loài còn biết trốn vào đâu? May mà chuyện cọp có vây cánh không bao giờ xảy ra.
Trời sinh hùm chẳng có vây
Hùm mà có cánh hùm bay lên trời.
Người nào gặp cảnh khốn đốn đến đường cùng “quan tha, nha bắt”, tục ngữ nói: Tránh hùm, mắc hổ.
Do bản chất hung ác nên hổ khó thuần dưỡng. Câu tục ngữ Dưỡng hổ di họa. Không chỉ nhắc nhở những kẻ nuôi hổ về bản chất phản trắc của hổ mà còn khuyên bảo những người đừng nuôi dưỡng những kẻ côn đồ nghịch tử, những kẻ dã tâm phản phúc, sẵn sàng lừa thầy phản bạn. Tuy nhiên, đôi khi tục ngữ cũng sai lầm. Chẳng hạn tục ngữ có câu: Hổ dữ không ăn thịt con.
Đành rằng câu này muốn nói đến tình cảm mẹ con, cha con là bản năng khá phổ biến ở các loài động vật ăn thịt, nhằm duy trì nòi giống khỏe mạnh.
Câu tục ngữ: Cọp chết để da, người ta chết để tiếng cũng là sự gán ghép cho cọp. Cọp chẳng hề muốn để da cho người như người muốn lưu danh sử sách. Nhưng ý nghĩa câu tục ngữ lại rất nhân văn – là một lời khuyên tốt đẹp. Vậy thì cần gì phải chú ý tới chỗ khập khiễng trong so sánh này!
Vũ Chi (ĐSHĐ-100)
Diễn đọc: SC Đức Tạng
