Thời điểm giao thoa của đất trời luôn là thời khắc đẹp nhất, cây cối bắt đầu đâm chồi nẩy lộc, chim chóc cất tiếng líu lo, bao đứa con tha phương trở về nhà sum vầy bên gia đình sau những tháng ngày lưu lạc. Một chồi non mới hé dường như cũng ẩn chứa khát khao được vươn ra khỏi sự u ám cũ kỹ của thân cây để ngắm nhìn cuộc sống, những cánh chim cũng vút lên trời bay liệng như tận hưởng một khoảng trời xanh trong, ngay cả những bông hoa cũng bung mình khoe hương sắc trong nắng ấm mùa xuân.
Có lẽ vì sự ấm áp, tươi mới, tràn trề nhựa sống ấy mà tất cả mọi người đều mong đợi mùa xuân về, Xuân Diệu trong “Vội vàng” có viết:
“Xuân đang tới, nghĩa là xuân đang qua,
Xuân đang non, nghĩa là xuân sẽ già
Mà xuân hết nghĩa là tôi cũng mất.”
Con người là thế, muốn níu kéo những gì tốt đẹp nhất ở lại với mình, nên ở mãi trong những nuối tiếc về quá khứ. Nhưng đối với bậc tu hành thì khác, họ đón nhận mọi thứ đến đi một cách tự nhiên, an tĩnh nhất.
“Thị phi niệm trục triêu hoa lạc
Danh lợi tâm tùy dạ vũ hàn
Hoa tận vũ tình xuân tịch tịch
Nhất thanh đề điểu hựu xuân tàn.”
(Sơn phòng mạn hứng, Trần Nhân Tông)
Từ căn phòng trên núi, sáng sớm nhìn ra ngoài thấy các đóa hoa rơi từng cánh xuống đất sau trận mưa đêm. Hình ảnh ấy đối với người phàm có lẽ là một khung cảnh hiu quạnh. Mưa lạnh, sương đêm, mùa xuân, vạn vật tốt tươi nhưng ở đây hoa lại rụng đầy dưới gốc. Song đối với các vị thiền sư, hình ảnh ấy lại là một bài pháp không lời, hay cũng chính là một trải nghiệm của bản thân trong tu tập. Ngay ở 2 câu đầu, cảnh vật tàn úa đã hiện lên:
“Thị phi niệm trục tiêu hoa lạc
Danh lợi tâm tùy dạ vũ hàn.”
Dịch nghĩa:
Niềm thị phi rụng theo hoa buổi sớm
Lòng danh lợi lạnh theo trận mưa đêm.
Thiền sư ví hoa rơi nhưng những ý niệm thị phi, danh lợi, được mất, hơn thua, phải quấy, người đời bon chen tất bật để tranh giành nó thì ở đây tất cả đã không còn ý nghĩa nữa. Hai câu thơ cuối, trong cái tĩnh lặng như bất động ấy, đã xuất hiện một âm thanh:
“Hoa tận vũ tình sơn tịch tịch,
Nhất thanh đề điểu hựu xuân tàn.”
Dịch nghĩa:
Hoa rụng hết mưa tạnh, núi non tịch mịch
Một tiếng chim kêu lại cảnh xuân tàn.
Hoa đã rụng hết, mưa đã tạnh núi vẫn lặng lẽ, một tiếng chim kêu mùa xuân đã qua.
Những hình ảnh mô tả cảnh vật dường như rời rạc không có ảnh hưởng gì tới nhau, nhưng sau đó là một cảnh giới của nhà tu hành thanh tịnh. Khi niệm thị phi đã rơi rụng hết, tâm danh lợi cạn thì lúc đó còn một tâm thể nguyên vẹn lặng lẽ, như hình ảnh một ngọn núi sừng sững, uy nghiêm. Chúng ta cứ ngỡ dường như vô tình, nhưng trong cái tịnh lặng ấy, một âm thanh đã vang lên:
“Nhất thanh đề điểu hựu xuân tàn.”
Trong ngọn núi tịch tĩnh đó lại có tiếng chim hót lên, mùa xuân đã qua. Mùa xuân thể hiện cho dòng chảy của thời gian bất tận, quy luật vũ trụ ngàn đời chi phối hết thảy nhân sinh vạn hữu. Tiếng chim cất lên phá vỡ không gian tịch mịch, khuấy động cái lặng lẽ của thời gian đang gõ nhịp vô thường trên muôn sự muôn vật ở câu thơ cuối là một pháp ẩn dụ về chân tâm thể tánh của mỗi người.
Khi niệm thị phi đã sạch, tâm danh lợi, tám ngọn gió đời không còn đủ sức lay động lòng người ẩn sĩ nữa. Đạt đến cảnh giới tịch tịnh đó không phải con người không còn gì nữa, trơ trọi, trống không, vô tri vô giác mà bấy giờ tâm thể thanh tịnh, bản thể uyên nguyên sẽ hiện ra. Chân tâm này không còn bị chi phối bởi không gian, thời gian nữa.
Hay có thể hiểu Trần Nhân Tông, xuất thân từ ngôi vị đế vương nhưng khi giác ngộ được chân lý, ông xem những gì mình có được như “một đôi dép rách.” Những được mất hơn thua trong đời cũng chẳng có gì làm Ngài phải nao núng, bận tâm. Những thị phi, lời thơm tiếng xấu ở đời các Ngài xem nhẹ như cánh hoa rụng buổi sớm, cánh hoa đã tàn úa thì không có gì phải lưu luyến, níu giữ.
Không cần hơn thua, không cần tranh cãi, không cần biện minh. Hai câu thơ cuối, chỉ cho kết quả tu tập chuyển hóa tâm của mình, khi lòng tham, sân, si đã muội lược, đã đoạn trừ thì lòng không còn phiền não, khổ đau bởi những được mất, hơn thua, phải quấy tốt xấu ở đời nữa. Như hoa rụng, mưa tạnh, lòng tịch tịnh, an nhiên.
Hình ảnh con người đã đạt đến sự tự do tối thượng được thể hiện trong hai câu thơ cuối làm toát lên vẻ đẹp của bậc giác ngộ, giải thoát, vẻ đẹp của một con người có được sự tự do hoàn toàn.
Huệ Quang
Sc Nhẫn Hòa diễn đọc
