I. Vấn đề phát huy tiềm năng Ni giới
Thế kỷ XX và XXI đã chứng kiến những thành quả xuất sắc của phụ nữ trong mọi lãnh vực kinh tế, xã hội và chính trị. Vì vậy, chúng ta hãy phát huy hơn nữa tinh thần vô chấp, không phân biệt của Phật giáo để nâng cao giá trị lời dạy của đức Phật: “Khả năng giác ngộ đều có sẵn trong tất cả chúng sanh và xoá bỏ ranh giới phân chia cách biệt giữa nam và nữ, nhất là trong Phật giáo”. Đức Phật đã giác ngộ và nhìn vạn vật hàm linh thật sự như chúng đang là với tuệ giác bình đẳng không phân biệt 1. Phật tánh trong con người và chúng sanh vốn đồng không sai khác, mặc dù giới tính nam nữ và sự biểu đạt vật lý của giới tính như hình thù, vóc dáng, điệu bộ, cử chỉ và ngay cả sự giao tế khác biệt nhau 2. Tiềm năng đạo đức, nhận thức và chứng đắc vốn hoàn toàn như nhau ở nam và nữ 3. Sự khác biệt về tiềm năng này chính yếu nằm ở phương diện nỗ lực và phương pháp luận về sự nỗ lực, trong việc khai thác các giá trị tiềm năng sẵn có mà thôi. Trên nền tảng đó, chúng ta có thể xác quyết rằng, sự giác ngộ và giải thoát có thể xuất hiện đối với bất kỳ ai, nếu người đó có phương pháp tu tập, làm sống dậy tiềm năng tuệ giác, thông qua các nỗ lực dứt trừ tham ái và chấp ngã.4
Gọi là “tiềm năng Ni giới,” chúng tôi muốn nói đến nguồn năng lực, phương pháp, tính hiệu quả và các giá trị đóng góp của Ni giới có thể đạt đến mức cao nhất mà một hành giả Tăng có thể đạt được, đang còn nằm trong dạng thức “chờ nhân duyên” khi điều kiện xã hội và cộng nghiệp của Tăng đoàn chưa cho phép thiết lập các phương pháp hay kế hoạch cụ thể nào, có thể mở cửa cơ hội cho những người đồng hành khác phái của mình đóng góp vào công cuộc hoằng hoá Phật giáo. Sự kéo dài tình trạng tiềm năng của Ni giới như trong nhiều thế kỷ qua chắc chắn dẫn đến ảnh hưởng thu hẹp hiệu quả vận chuyển bánh xe chánh pháp của Phật giáo.
Một hạt giống khi bị cất giữ, trong tình trạng hạt giống sẽ có thể đánh mất chức năng thành cây của nó, nếu tình trạng “cất giữ” đó phát xuất từ những lý do ‘giống cái – giống đực’ của cây đó. Tương tự, tiềm năng của Ni giới khó có thể trở thành mầm sống của cây đại thụ Phật giáo, khi chư tôn đức lãnh đạo Tăng đoàn không có ý niệm cần đến giá trị đóng góp của Ni giới trong các hoạt động Phật sự. Những nhà chủ trương phân biệt giới tính của Nam tông đã có thể diễn giải chủ quan lời Phật dạy về sự liên hệ giữa mạt pháp 5 và Ni giới, từ đó có thể dẫn đến những sai lầm nghiêm trọng trong việc loại bỏ tính cách Tỳ – kheo – ni trong lịch sử phát triển giáo đoàn Phật giáo 6.
Các nhà bình đẳng giới thời hiện đại đã có những nỗ lực phục hoạt truyền thống Tỳ – kheo – ni trong Nam tông và Mật tông, đáng kể nhất là Hoà thượng Tinh Vân. Các nỗ lực phục hoạt quan trọng nhất là việc tổ chức các giới đàn Tỳ – kheo – ni cho bất kỳ thành phần nữ lưu nào có chí nguyện lớn, dấn thân mang thông điệp từ bi của Phật vào đời, dưới hình thức “Tăng vị cụ túc.” Sau gần 30 năm nỗ lực, ngày nay, Hoà thượng Tinh Vân đã đào tạo hàng ngàn vị Ni tài, có khả năng dấn thân thành công trong mọi lãnh vực Phật sự, đặc biệt là giáo dục, hoằng pháp, văn hoá, nghệ thuật và lĩnh vực thông tin đại chúng.
Những nỗ lực đáng trân quý đó đã tạo ra những thành quả Phật sự của Ni giới vượt trội hơn hẳn các công tác tương tự ở Tăng giới. Về một phương diện tế nhị nào đó, đã làm cho nhiều vị Tăng than vắn thở dài, buông những câu nói “nửa đùa nửa thật” rằng đây là thời “âm thịnh dương suy”. Trên thực tế, thịnh và suy theo đức Phật dạy, lệ thuộc hoàn toàn vào quy luật duyên khởi với các yếu tố nghiệp riêng và nghiệp chung của cá nhân và cộng đồng, trong sự tương tác với điều kiện và hoàn cảnh. Thịnh và suy là một phần của quy luật vô thường về phương diện thời gian, nhưng lại gần như toàn phần của quy luật nỗ lực tự thân nhiều hay ít với phương pháp đúng hay sai trong cách thức nỗ lực hành vi và thực hiện sự nghiệp. Nó không liên hệ đến giới tính nam và nữ. Đó là khẳng định như đinh đóng cột theo tinh thần Phật dạy trong kinh. Khi không thừa nhận học thuyết bình đẳng giới tính của đức Phật có giá trị xã hội và đạo đức, siêu việt thời gian, các nhà chủ trương giới tính trong Phật giáo đã không màng đến bản chất và tiềm năng đóng góp của Ni giới.
Các nhà chủ trương giới tính trong đạo Phật, đã căn cứ vào các văn liệu kinh điển nằm trong vòng tranh luận về tính tác giả gán cho Phật, đã sử dụng nguồn tài liệu “Bát kỉnh pháp” 7 và “Năm chướng của người nữ”8 để hạ thấp giá trị người nữ nói chung và Ni giới nói riêng. Các nhà chủ trương giới ngoài thế gian đã có nhiều sai lầm trong việc biến phụ nữ thành nô lệ phục vụ cho nam giới. Có người còn quan niệm rằng người nữ là biểu tượng của sắc dục, của bất tịnh, của nghiệp nặng, cần phải tránh xa; đang khi sắc dục là hấp lực của tất cả những ai đang sống trong vòng cương toả Dục giới 9, bất tịnh có mặt trong thân 32 thể trược của cả nam lẫn nữ10 và nghiệp nặng là phá hoại thân Phật, giết thánh nhân, cha mẹ và người tốt, chứ đâu phải là nghiệp mang thân phận của người nữ mà ra.
Tốt hay xấu tuỳ thuộc vào tự do ý chí (cetana) hay tâm định hướng của con người. Ai sống với những tư tưởng bất thiện, không làm chủ được bản tâm, sẽ có thể trở thành mối đe doạ đến hạnh phúc người khác. Lúc đó, người như vậy có thể trở thành người sắc dục (trong hưởng thụ), người bất tịnh (trong tâm tưởng) và người nghiệp nặng (bằng hành vi vị kỷ). Các quan niệm bất bình đẳng đó, trải qua chiều dài của thời gian, đã trở thành phong tục tập quán, tiếp tục được nâng lên thành chân lý, nên đã làm cho thân phận người nữ trở thành “xấu số.”
Mọi người, dĩ nhiên là người phàm, đều có những ưu điểm và khuyết điểm. Người ta cố tìm tòi cho ra một vài khuyết điểm của giới nữ để ngăn cản người nữ không được có vai trò và đóng góp ngang hàng với nam giới, để cản trở bước tiến của họ về mọi phương diện, kể cả nhận thức, đạo đức và tâm linh. Vịn vào thân bất tịnh của người nữ để loại trừ cơ hội bình đẳng của họ với người nam, chẳng qua chỉ là cái cớ nhỏ nhưng hậu quả sẽ trở nên không nhỏ.
Trong lịch sử phát triển Phật giáo mấy ngàn năm qua, một vị Ni Trưởng tuổi hạ dầu là 100 vẫn bị xem không có “thế” bằng hay nhỏ hơn nhiều so với một vị Tăng mới thọ giới với tuổi đời đôi mươi, dù trước đó vài năm, vị ấy có thể là đệ tử ngũ giới của vị Ni trưởng, Ni sư hay vị Sư cô đó. Học thuyết về quy luật vô thường của thời gian qua bốn giai đoạn “sinh, già, bệnh, chết” của Phật giáo cho phép chúng ta khẳng định rằng cái có trước, phải được xem lớn hơn cái có sau, về phương diện thời gian, người thấy mặt trời trước phải là người lớn hơn người thấy mặt trời sau. Quan niệm lớn và nhỏ không dựa trên nền tảng đạo đức và thời gian như vừa nêu, đã khép kín cánh cửa cơ hội đào tạo của Ni giới đối với những vị xuất gia Tăng thuộc thế hệ sau của mình.
Khi cánh cửa cơ hội đào tạo đó bị khép lại về phía Ni giới thì đồng lúc đó cánh cửa quan niệm “mình hơn” có thể sẽ xuất hiện về phía Tăng giới. Trục xoay tâm lý “tôi hơn” chính là cái gút của khủng hoảng giới tính và bế tắc trong cách thức thiết lập cơ hội bình đẳng cho hai giới Tăng Ni trong Phật giáo, trong khi tinh thần nguyên thủy của lời Phật dạy chủ trương bình đẳng giới tính, mở toang cánh cửa tiềm năng đóng góp của Ni giới.
Học thuyết bình đẳng của đức Phật dạy mang tính khế lý với các trào lưu xã hội, đặc biệt là phương Tây kể từ giai đoạn triết học Ánh Sáng ra đời. Hơn thế, học thuyết đó siêu vượt thời gian. Cách sử dụng và quản trị nhân sự trong Phật giáo kể từ khi Phật qua đời có phần “thiên về nam giới,” cho nên, thay vì các Phật sự được cả giới Tăng lẫn Ni cùng gánh vác, nay chỉ còn Tăng vất vả một mình, trong khi Ni giới hiếm khi được quan tâm cắt đặt. Điều này dẫn đến tình trạng Phật giáo chỉ sử dụng phân nửa năng lực và chất xám dấn thân của người xuất gia. Tệ hơn, nó có thể kéo theo sự giảm yếu sức mạnh Tăng đoàn và tạo ra sự bất hoà hợp hay bất liên minh Phật sự trong Giáo hội.
Cho đến khi nào nếu các bất công xã hội, các bất bình đẳng cư xử giữa nam và nữ, giữa chủng tộc màu da, giữa giàu và nghèo và các phân biệt đối xử v.v… còn hiện hữu thì bóng dáng của thái bình và hạnh phúc sẽ chỉ là những ước mơ, khó có thể trở thành hiện thực. Người nữ với thiên chức làm mẹ đã góp phần duy trì giống nòi trong loài hai chân. Ngay cả đức Phật, bậc tôn quý nhất trong loài người, và các thánh nhân khác đều nương nhờ thân thể của người nữ mà có mặt trên cuộc đời. Chất liệu tình thương và nhiều phẩm chất cao quý khác của người nữ đã làm cho những người con trai trở thành đấng mày râu đúng nghĩa, đóng góp không nhỏ cho xã hội và cuộc đời. Không lý nào người con trai được mẹ sinh ra và được mẹ ấp yêu nuôi dưỡng đến trưởng thành, trở lại chê bai mẹ của mình là nhơ trược, thấp hèn, bất tịnh và nghiệp nặng, như một số người có khuynh hướng như vậy.
Có những vị Ni tinh nghiêm giới luật, nỗ lực tu hành và trở thành những bậc hướng dẫn đời sống tâm linh tại các tự viện cho nhiều người tại gia nam nữ. Có những vị Ni vào tu với niềm tin chân chánh, với nhiệt huyết tìm đạo, tinh tấn hướng thượng và sẵn sàng xả thân hy sinh vì đạo pháp. Có những vị Ni đức hạnh và thông minh, có thừa năng lực, can đảm và ý chí sắc bén để đạt thành nguyện vọng dấn thân của họ. Có những vị Ni không những có đủ kiến thức Phật pháp và thế pháp, mà còn có đầy đủ bản lãnh đạo đức và trí tuệ có thể giúp nhiều người chuyển hoá và thăng tiến. Trong thực tế, họ có quá ít cơ hội để đóng góp những giá trị đó cho cuộc đời, chỉ vì cánh cửa Phật sự của họ đã bị khoá từ lâu.
II. Vấn đề sử dụng chất xám Ni giới trong giáo dục
Chư Ni là một bộ phận nhân sự cấu tạo nên Tăng đoàn Phật giáo và là một trong hai thành phần quan trọng trong bốn chúng đệ tử Phật. Họ có tiềm năng Phật tánh, khả năng tuệ giác, năng lực tinh thần, và các năng khiếu ngang hàng với nam giới. Kết quả học tập của chư Ni trong các trường Phật học, trong hai thập niên qua, không thua kém gì chư Tăng. Đó là chưa kể đến trường hợp trong nhiều khoá học, có nhiều Ni sinh đã đậu thủ khoa hoặc á khoa.
Số lượng chư Ni có khả năng tâm huyết, có đạo hạnh, có phẩm chất cũng không ít nhưng họ chưa được Giáo hội quan tâm và trưng dụng thích đáng. Các công việc họ thường làm là từ thiện xã hội, chăm sóc người già neo đơn, nuôi dạy mẫu giáo, hướng dẫn Phật tử tu học tại bổn tự v.v… Mặc dù vài tỉnh thành, chư Ni tốt nghiệp Cử nhân Phật học được mời giảng dạy Tăng Ni sinh ở các trường Trung cấp Phật học, phần lớn còn lại chưa được Giáo hội phân bổ làm giảng viên của các trường Phật học, của các trung tâm thuyết pháp, của các điểm giảng dạy giáo lý, mặc dù họ vẫn hội đủ các điều kiện và khả năng như chư Tăng.
Có một nghịch lý khó giải thích, đó là trong các trường Phật học, các giảng viên và giáo sư nam nữ được mời giảng dạy, thậm chí có nhiều vị trong số đó không là Phật tử, vậy mà vẫn được mời đứng lớp giảng dạy cho cả Ni lẫn Tăng. Trong khi đó, theo cơ cấu Tam Bảo, chư Ni có đời sống phạm hạnh chuẩn mực vẫn được dự phần vào hàng Tăng Bảo, nghĩa là, theo cấu trúc Tam Bảo thì vai trò của chư Ni cao hơn cư sĩ. Vậy mà, đại đa số các trường Phật học, đặc biệt ở cấp Cao đẳng và Cử nhân, chưa mạnh dạn mời chư Ni có đạo hạnh, có kiến thức, có học vị, có khả năng đứng lớp giảng dạy cho quí Tăng và chư Ni học sau họ. Có người lý giải sự nghịch lý này bằng cách viện dẫn lý do đức Phật chỉ quy định Bát Kỉnh Pháp cho chư Ni nhưng không hề quy định Bát Kỉnh Pháp cho hàng cư sĩ nam và nữ đối với chư Tăng?
Thực ra, trong nhiều nguyên nhân tàng ẩn sâu xa nhất, các quy định về Bát Kỉnh Pháp là để tạo sự tôn trọng lẫn nhau giữa hai giới xuất gia Tăng và Ni. Thông qua đó, tạo khoảng cách các phát sinh có thể xảy ra về phương diện tình cảm giữa hai phái, chứ hoàn toàn không liên hệ gì đến những quy định được phép hay không được phép trao đổi và học hỏi kiến thức lẫn nhau. Đó là chưa nói đến vấn đề tính tác giả của tám điều luật này và tính thời gian ra đời của một số điều luật Bát Kỉnh (chẳng hạn các điều liên hệ đến an cư và trị phạt) không tương thích nhau. (Bát Kỉnh Pháp được đức Phật chế định hay do các nhà biên tập kinh điển về sau sẽ được trình bày trong một dịp khác, nếu có thể).
Trong thời đức Phật còn tại thế, nhiều vị cao Ni đã thể hiện được đức tài vô song. Tác phẩm Trưởng Lão Ni Kệ là một minh chứng hùng hồn về việc này. Chỉ cần làm một so sánh nhỏ giữa Trưởng Lão Tăng Kệ và Trưởng Lão Ni Kệ, chúng ta sẽ thấy số lượng thánh Ni và cao Ni trong Trưởng Lão Ni Kệ đã nhiều hơn so với các vị thánh Tăng và cao Tăng trong Trưởng Lão Tăng Kệ. Điều đó cho thấy tiềm năng, khả năng chứng đắc và làm việc của con người không lệ thuộc và giới hạn vào giới tính.
Trong Kinh Trường A Hàm 11 chúng ta còn được biết đến một vị Tỳ – kheo – ni tên Đồng Nữ Ca Diếp đã có công giáo hoá và cứu thoát nhiều người trong đó có cả cư sĩ lẫn chư Tăng. Kinh Diệu Pháp Liên Hoa 12 còn cho thấy Long Nữ tám tuổi còn có thể thành Phật và có năng lực truyền bá giáo pháp cao thượng giúp chúng sanh được chuyển hoá. Tất cả những điều này nói lên rằng những gì người nam làm được thì người nữ cũng có thể làm được, tùy theo sự dụng công, nỗ lực và phương pháp. Đức Đạt Lai Lạt Ma và các vị Lạt – ma tái sanh của Tây Tạng, dù được quan niệm là vị Phật sống hay vị thánh nhân tái thế, vẫn hoan hỷ học các môn học dưới sự hướng dẫn của những nhà giáo ưu tú, dù đó là cư sĩ hay Tăng Ni.
Lại nữa, trong Luật tạng không hề có quy định nào cho phép người cư sĩ được quyền giảng dạy Tăng Ni, nhưng trong thực tế, do nhu cầu truyền trao kiến thức giữa người trước và người sau, họ được thỉnh mời. Như vậy, nếu chúng ta mạnh dạn mời cư sĩ giảng dạy cho Tăng Ni thì chúng ta cũng nên mạnh dạn mời các vị Ni có đủ kiến thức và tư cách đứng lớp. Nếu chư Ni có đạo hạnh, có kiến thức không được phép giảng dạy cho chư Tăng tân học thì cũng nên quy định điều đó đối với cư sĩ. Nói cách khác, nếu cư sĩ có thể giảng dạy chư Tăng thì chư Ni cũng có thể. Điều quan trọng hơn là giảng dạy cốt để truyền trao kiến thức, chứ không phân định người học là thấp kém hơn người dạy. Một vị tôn túc Ni có thể làm giáo thọ của một vị Tăng tân học, nhưng nếu vị học Tăng đó dù ít tuổi đạo mà có được đạo đức và trí tuệ, thì vị tôn túc Ni này vẫn có thể đảnh lễ vị ấy như tôn trọng một vị đáng được tôn trọng.
Nói tóm lại, các vị Ni đạo hạnh, có kiến thức, có khả năng không được phân bổ giảng dạy trong các trường Phật học có Tăng Ni học chung, không chỉ là một thiệt thòi cho các vị Ni đó, mà còn thiệt thòi cho các trường Phật học, vì đã bỏ lỡ cơ hội tiếp nhận và sử dụng một nguồn chất xám của Tăng đoàn, có thể hỗ trợ cho các vị cao Tăng làm tốt công việc giáo dục và hoằng pháp đối với thế hệ Tăng Ni trẻ. Mong sao mọi người sẽ cảm thông nhau, hiểu biết nhau, thương yêu nhau và biến thế giới ta bà này thành nơi lý tưởng để cùng được sống trong hoà hợp, hạnh phúc và an vui, bất luận giới tính nam nữ hay tăng tục.
TS.Thích nữ Huệ Liên (ĐSHĐ-007)
