Đặc thù báo chí của Ni giới Việt Nam trước 1975

A. DẪN NHẬP

Đồng hành cùng dòng chảy báo chí Phật giáo Việt Nam, đầu thế kỷ XX nhiều cây bút Ni giới đã bắt tay vào công cuộc chấn hưng và bảo vệ giá trị truyền thống của đạo Phật. Dựa trên những điều kiện, nguyên nhân thúc đẩy từ nội tại lẫn ngoại tại, con đường báo chí của chư Ni đã vượt qua nhiều thách thức để có mặt trong hơn 40 năm và mang lại nhiều giá trị cao đẹp cho đoàn thể Ni giới, cho Phật giáo và báo chí Phật giáo Việt Nam. Với những đóng góp được thể hiện trong các bài viết cũng như các kênh ngôn luận do Ni giới thành lập, việc đưa ra các đặc điểm sẽ góp phần mang lại một cách nhìn tổng quan về tinh thần báo chí của Ni lưu. Đồng thời, khơi dậy những yếu tố chưa được đẩy mạnh, chưa được thu hút trong hoạt động báo chí của Ni giới trước 1975. Chính vì thế, việc tìm hiểu “đặc thù” sẽ đi qua những dấu ấn lịch sử, khái quát lại những giá trị chung và tiến hành phân tích các tiềm năng, hạn chế của chư Ni trong con đường cứu thế, độ sinh bằng báo chí.

B. NỘI DUNG

1. Giới thuyết về báo chí và báo chí Ni giới

Nằm trong “lát cắt” của truyền thông, báo chí được biết đến là một hình thức, một phương tiện thông tin đại chúng ra đời sớm nhất và duy nhất cho đến cuối thế kỷ XIX¹. Dựa trên nhu cầu giao tiếp, truyền thông, cải thiện nhận thức, nâng cao dân trí và kể cả giải trí; báo chí ra đời như một sáng tạo phẩm được số đông quần chúng đón nhận. Tuy nhiên, nhiều nghiên cứu cho rằng, trước khi báo chí chính thức xuất hiện, việc truyền tải thông tin được thể hiện qua nhiều cách thức khác nhau nhưng vẫn có tính chất báo chí.

Dưới thời kỳ phong kiến, làng xã Việt Nam phổ biến tin tức bằng hình thái truyền khẩu qua các công cụ quen thuộc như ca dao, bài hát bình dân, ca kịch cổ truyền² cho đến phèng la, mõ gỗ, trống chầu, … Riêng hình thái chữ viết; cách thay thế cho tên gọi “báo chí” cụ thể như ngày nay cũng được tìm thấy với những dấu vết ẩn hình trong phương tiện ghi chép thời xa xưa. Trong đó, “những bản thảo viết về lịch sử Việt Nam đã được xem như là những tờ báo đầu tiên ở Việt Nam³”. Dù được thể hiện bằng một công cụ ngôn ngữ nào đó khác Quốc ngữ nhưng những bản báo cáo được ghi chép trong các biên niên sử được đánh giá rất kỹ lưỡng và có vai trò gần giống với vai trò của báo chí hiện đại. “Trong các biên niên sử, sử quan đã ghi chép những gì mà người ta tìm thấy trong những đề mục của một tờ báo hiện đại: những cuộc du hành của nhà vua, những sắc dụ, sắc chỉ, những thư từ hay những bản báo cáo của các quan, cách thức tổ chức quân sự, kinh tế, tài chính, những quan hệ ngoại giao với các nước láng giềng, những cuộc chinh phạt với các nước Chiêm Thành, Chân Lạp, sự tiến triển của nền ca nhạc kịch vũ⁴… ”. Sự thay thế này có thể tìm thấy trong các biên niên sử thời nhà Lý – Trần, Hồng Đức, Hồng Thuận, … do các nhà sử học Lê Văn Hưu, Phan Phu Tiên, Ngô Sĩ Liên, Vũ Quỳnh ghi chép.

Giai đoạn đầu thời kỳ Pháp thuộc, miền Nam còn có con đường dây thép đầu tiên nối liền Sài Gòn – Biên Hòa (1862). Đây là những tín hiệu ban đầu của nền truyền thông, báo chí Việt Nam. Tuy nhiên, những cơ sở này vẫn chưa thể định hình, giới thuyết cụ thể về ‘báo chí’-một phương tiện truyền thông đại chúng. Bởi lẽ, báo chí Việt Nam thực sự được thoát thai vào năm 1865 với sự ra đời của Gia Định báo⁵. Để phân loại tính chất truyền thông so với các loại hình sách, truyện, phim, phát thanh, truyền hình, âm nhạc… thì “Báo (thông tin), ấn phẩm xuất bản và phát hành định kỳ, phát triển ở hầu hết các nước trên thế giới. Báo ra đời từ lâu ở cả phương Đông và phương Tây⁶”. Dù xuất hiện muộn nhưng truyền thông nói chung hay báo chí Việt Nam nói riêng vẫn được coi là quyền lực mềm nằm ở vị trí thứ tư trong bộ máy vận hành của nhà nước (sau quyền lực lập pháp, hành pháp và tư pháp⁷). Căn cứ điều 3-Luật Báo chí Việt Nam năm 2016 giải thích:“Báo chí là sản phẩm thông tin về các sự kiện, vấn đề trong đời sống xã hội thể hiện bằng chữ viết, hình ảnh, âm thanh, được sáng tạo, xuất bản định kỳ và phát hành, truyền dẫn tới đông đảo công chúng thông qua các loại hình báo in, báo nói, báo hình, báo điện tử⁸.”

Trong đó, báo in (báo giấy, báo chữ) là loại hình báo chí xuất hiện lâu đời nhất. Qua phương tiện in ấn; các tạp chí, nguyệt san (phát hành định kỳ hàng tháng), nhật báo (báo hàng ngày), tuần báo (báo hàng tuần), đặc san (xuất bản không định kỳ theo sự kiện, chủ đề)… được thể hiện trên giấy bằng chữ viết, hình ảnh minh họa. Thứ hai là báo nói – sử dụng tiếng nói, âm thanh. Vào thế kỷ XIX, phương tiện này được truyền tải qua các Đài Phát thanh, radio. Thứ ba là báo hình – chủ yếu sử dụng hình ảnh kết hợp tiếng nói, âm thanh, chữ viết. Thông tin được chuyển tải qua các máy phát hình (đài truyền hình) và máy thu hình (television). Cuối cùng, báo điện tử-loại hình báo chí sử dụng chữ viết, hình ảnh, âm thanh, được truyền dẫn trên không gian Internet. Tất cả đều giữ vai trò, chức năng chuyển tải thông tin đến công chúng với tính công khai, tính thời sự, tính tương tác, tính đa dạng, tính định kỳ… Tất nhiên, sự ra đời và thay đổi dần trong 4 loại hình cũng đã góp phần khẳng định bước tiến của báo chí trong từng giai đoạn lịch sử.

Men theo chuyển biến về cách thức; có thể thấy báo chí là một hiện tượng, một công cụ tuyên truyền đắc lực trong đời sống văn hóa nhân loại; cũng là sợi dây liên lạc, kết nối với nhiều phương diện xã hội. Ở đó, khái niệm báo chí có thể sẽ không ngừng mở rộng; như thời kỳ thuộc địa, một số tờ báo đã sử dụng thuật ngữ “tân văn” (cách gọi của Trung Quốc chỉ cho báo) thay cho “báo chí” (thông báo, báo cáo, báo tin và viết, ghi lại). Đơn cử như Phụ nữ tân văn, Lục Tỉnh tân văn,… Thậm chí, có thể mở rộng sang các hình thức khác như văn học và điện ảnh⁹.

Dựa trên cơ sở lý luận được trình bày, báo chí Phật giáo cũng là một hoạt động chuyển tải thông tin mang đặc thù riêng của Phật giáo, “giúp phổ biến những nhận định, quan điểm, chủ trương nhóm biên tập đưa ra cho giới Phật giáo, để cùng nhau nắm bắt những thông tin cơ bản và mới về tôn giáo mình¹⁰”. Trong nét đặc thù đó, đóng góp của Ni giới vừa hội đủ những tính chất báo chí trong phạm vi Phật giáo nhưng cũng tạo nên một sắc màu riêng biệt xuất phát từ những tiếng nói chân chính của cộng đồng nữ tu học Phật. Tất nhiên, chưa có một khái niệm nào về Báo chí Ni giới Việt Nam nhưng dựa trên những nội dung, thể loại mà chư Ni chuyển tải, có thể hiểu rằng: Báo chí của Ni giới là một loại hình truyền thông, nhằm chuyển tải đạo lý nhà Phật đến quần chúng; đặc biệt có chức năng lan truyền những tin tức, hình ảnh, thông điệp có tính cách xây dựng đoàn thể Ni giới, giáo dục nữ giới và mầm non Phật giáo. Với cách hiểu này, người viết xin được viết tắt báo chí của Ni giới bằng BCNG và phạm vi bàn luận nằm trong báo in truyền thống (báo giấy).

2. Bước tiến của Ni giới trong công tác BCPG trước 1975

Nhìn từ lịch sử, bước tiến của chư Ni đối với lĩnh vực báo chí được thể hiện qua hai giai đoạn: 1933 – 1954 và 1955 – 1975. Dấu mốc đầu tiên đánh dấu sự có mặt về báo chí chư Ni được tính từ 1933 ngang qua bài viết “Lời than phiền của một cô vãi” của tác giả Thích Nữ (tức NS. Diệu Tịnh). Từ bài viết này, một số cây bút trẻ bắt đầu xuất hiện trên diễn đàn Từ Bi Âm như TKN. Huệ Tâm, cô Diệu Ngôn, SDN. Diệu Anh, SDN. Diệu Tu. Sau đó lan dần ra Viên Âm, Đuốc Tuệ, Duy Tâm Phật học, Tam bảo chí, phụ trương Phật học của Tỉnh Tân Văn và Phật học Tạp chí-Bồ Đề, Bồ Đề Tân Thanh. Tổng số lượng bài viết giai đoạn đầu chỉ trên 110 bài, tập trung nhiều nhất trên Phật học Tạp chí – Bồ Đề bán nguyệt san và Bồ Đề Tân Thanh với 59 số, tương đương với 56 bài (đăng từ số 24/1950 đến số 120/1954).
Người dẫn đầu số lượng bài viết trong giai đoạn này là Cát Tường Lan (bút hiệu thứ hai là Hải Triều Âm) với 48 bài viết. Tuy nhiên, dấu ấn định hình tiếng nói đầu tiên cho Ni giới phải kể đến Ni sư Diệu Tịnh. Có thể nói, trên 110 bài viết xuất hiện trên 20 năm không phải nhiều nhưng đó cũng là cả một sự nỗ lực rất lớn của chư Ni, vì giai đoạn này điều kiện tu học của Ni giới chưa được ổn định về mặt Ni tự, Phật học đường, kể cả chữ viết cũng chưa được phổ cập sâu rộng trong cộng đồng Ni giới. Do đó, những gương mặt tiêu biểu cho trí thức Ni lưu bấy giờ cũng còn khá khiêm tốn. Nổi bật nhất bấy giờ có thể kể đến là NS. Diệu Tịnh, NS. Diệu Không, Cát Tường Lan (SDN. Hải Triều Âm) và TN. Huệ Tâm.

Bước qua giai đoạn 2 (1955 – 1975), bước tiến của chư Ni được thể hiện rõ ràng hơn trong chư Ni hai hệ phái Bắc tông và Khất sĩ qua việc thành lập 6 cơ quan ngôn luận riêng cho Ni giới (NG). Về phía Ni bộ Bắc tông có nguyệt san Liên Hoa (Huế), bán nguyệt san Sen Hồng¹¹, tập san Nhân cách và đặc san Hoa Đàm. Về phía NGKS có đặc san Hành Động và đặc san Thuyền Sen. Đáng tiếc, các tập san Sen Hồng, Nhân Cách¹², Hành Động đã thất lạc. Ngoài ra, còn có một số báo chí được chư Ni tham gia cộng tác tại các cơ quan truyền bá ngoài Ni giới đảm nhiệm như: nguyệt san Từ Quang, tạp chí Tư Tưởng, tạp chí Bát Nhã, đặc san Hoằng Pháp.

Tổng số lượng bài viết trong giai đoạn này đã lên tới hàng trăm bài viết. Đặc biệt, phải ghi nhận sự đóng góp và trưởng thành của chư Ni trong công tác chủ nhiệm, lãnh đạo báo chí cũng như các nhà in như Liên Hoa tùng thư¹³ và nhà in Phổ Biến¹⁴. Dẫn đầu giai đoạn này phải kể đến Ni sư Diệu Không, NS. Thể Quán, NS. Huỳnh Liên, NS. Trí Hải và ST. Như Thanh… Đây là những thuyền trưởng lèo lái con thuyền Ni giới cũng như báo chí của Ni giới vào 20 năm trước ngày thống nhất đất nước.

Về mặt nội dung, mỗi giai đoạn báo chí của chư Ni đều đặt ra những chủ trương khác nhau. Như trong 20 năm đầu, nội dung chuyển tải của chư Ni có giá trị gầy dựng nền tảng báo chí đầu tiên cho Ni giới; góp phần thực hiện mục đích chấn hưng và khai thông con đường hoằng pháp mới cho Ni giới. Trong đó, trăn trở nhiều nhất vẫn là tình trạng suy đồi của Phật giáo, tình trạng thất học, đạo đức sa sút lộ rõ trong đời sống Ni lưu. Chính vì lẽ đó, các vấn đề Ni tự, Ni học được xem như những điều kiện cấp bách để giải quyết những mối họa trong Ni lưu hiện thời. Đáng mừng, một số chư Ni rất mạnh dạn bày tỏ cách truyền đạo sai trái, hư ngụy, rao giảng tà pháp trong Tăng đồ để giá trị đạo Phật thêm sáng tỏ. Các bài viết đã góp phần nâng tầm nhận thức cho chư Ni, hướng họ đến đời sống cao thượng. Đồng thời, khơi lại mục đích, lý tưởng và giá trị xuất gia để Ni chúng đồng học cùng trao đổi kiến thức, chỉnh đốn lại chế độ Ni lưu cho có trật tự, có đoàn thể. Chấn chỉnh Ni lưu theo đó cũng được sửa đổi từ nội dung lẫn cách thức (tức từ giáo lý đến cơ sở chùa/am /đoàn thể/ Giáo hội). Dựa trên những tiền đề đó, bức tranh báo chí của Ni giới với khởi đầu ở Nam kỳ đã nhen nhúm lan ra hai miền Trung và Bắc kỳ.

20 năm sau, chư Ni không chỉ thể hiện sự độc lập của mình trong việc hình thành các cơ quan ngôn luận mà còn nắm bắt những biến cố trọng đại để xây dựng ý thức đạo pháp, dân tộc và tiếp tục phát triển con đường giáo dục Ni giới, nữ giới và tầng lớp Thanh Thiếu niên – Gia đình Phật tử. Mỗi tờ báo sẽ có một đường lối duy trì riêng nhưng không ngoài tinh thần giáo dục, hoằng pháp, truyền thông và xây dựng đoàn thể Ni lưu vững mạnh. Không kể đến những bổn san bị thất lạc thì có thể khái lược tinh thần báo chí của chư Ni qua các tờ báo như sau: Liên Hoa rất nỗ lực trong vấn đề đức dục của Ni – nữ; Sen Hồng quan tâm đến giáo dục Nhi đồng; Thuyền Sen vì mới ra được một số với chủ đề Vu Lan nên cũng gói gọn trong phạm vi Hiếu đạo; Hành Động có tính cách ủng hộ các phong trào Phật giáo, kêu gọi hòa bình; Hoa Đàm xuất hiện sau cùng nên thu hút nhiều tinh hoa của các bổn san đi trước và cũng là tờ báo chuyển tải nhiều nội dung nhất, khơi dậy nhiều tiềm năng của Ni giới nhất lúc bấy giờ. Đặc biệt, tờ báo đẩy mạnh đào tạo Ni lưu tài đức và phô diễn tổ chức, sinh hoạt Ni giới hiện thời. Những nỗ lực của chư Ni cận đại đã đánh một dấu mốc quan trọng để ngày nay“có những tờ báo đã trở thành “chứng nhân” của một giai đoạn quan trọng trong lịch sử dân tộc và Phật giáo, là “di sản” quý giá của quá khứ với những dấu tích còn “vang bóng”; có những tờ báo vẫn được truyền thừa, tiếp nối và phát triển, trở thành “tiếng nói của Nữ giới Phật giáo Việt Nam”, mà đặc san Hoa Đàm là một điển hình tiêu biểu¹⁵.”

Thích Nữ Như Hạnh (ĐSHĐ-125)
Sc Trung Niệm diễn đọc

1. 9, tr. Lời tựa.
2. 9, tr. 11-16.
3. 1, tr. 22.
4. 9, tr. 18
5. 5, tr. 424
6. 3, tr. 205.
7. 4, tr. 42.
8. 13.
9. 14.
10. 6, tr. 157.
11. 2, tr. 207.
12. 8, tr. 139.
13. 10, tr. 35.
14. 7, tr. bìa 2
15. 11, tr. 20.