Tây Thiên Trung Hậu: Điểm tựa của Ni giới Hà Nội xưa và nay

I. Dẫn nhập

Vốn được biết đến như ‘anh cả’ của Phật giáo Bắc Bộ, Phật giáo Hà Nội từ ngàn xưa đã là chiếc nôi tu học, hành đạo của biết bao thế hệ Tăng Ni với hàng trăm ngôi đại cổ tự, danh lam lớn nhất cả nước. Trong vị thế đó, Tổ đình Tây Thiên Trung Hậu (tọa lạc tại thôn Trung Hậu, xã Tiền Phong, huyện Mê Linh, TP. Hà Nội) cũng được xem là một chốn Tổ có ảnh hưởng không nhỏ trong lòng Phật giáo Thủ Đô. Với bề dày lịch sử hơn 400 năm, ngôi chùa đã khoác lên mình những giá trị văn hóa, lịch sử gắn liền với chiều dài phát triển của đạo pháp và dân tộc. Trên đà phát triển của Phật giáo, sơn môn Trung Hậu luôn là trung tâm sinh hoạt, giáo dục có tính kế thừa và truyền bá mạnh mẽ trong Giáo hội. Nơi đây từng nuôi dưỡng nhiều danh Tăng, danh Ni xuất chúng, đạo hạnh, có đóng góp lớn cho Phật giáo Thủ Đô, Phật giáo Việt Nam nhiều thế hệ. Đặc biệt, lịch sử cận đại không ít lần nhắc đến trú xứ tòng lâm này trong vai trò nâng đỡ, dìu dắt hàng Ni giới. Nơi ấy, những bậc Tổ sư đã miệt mài vận động, chấn chỉnh đạo nhà nhưng cũng luôn tạo cơ hội để chư Ni được học tập, được dấn thân hành đạo trên khắp địa bàn Bắc Bộ. Những dấu ấn ấy không chỉ gói gọn trong ni chúng sơn môn Trung Hậu mà nhìn xa là quý Ngài đang đắp xây cho bộ phận Ni giới Hà Nội sớm ‘thành hình’ giữa đại cuộc chấn hưng Phật giáo thế kỷ XX.

II. Nội dung

Nằm ẩn mình giữa vùng quê thanh bình Mê Linh – Hà Nội, Tổ đình Tây Thiên Trung Hậu hiện lên trong dáng vẻ đầy cổ kính, đậm dấu ấn lịch sử và văn hóa dân tộc. Nhìn về chặng đường tạo tự, Tổ đình Trung Hậu được xây dựng vào năm 1618 dưới thời Hậu Lê, do Sơ tổ Phổ Vọng sáng lập với tên gọi Tây Thiên thiền tự¹. Trải qua hơn 4 thế kỷ thăng trầm, Tổ đình đã được nối tiếp truyền thừa dưới 8 đời tăng, bắt đầu từ Sơ Tổ Phổ Vọng, Đệ Nhị Sư Tổ, HT. Thích Trừng Thanh (hiệu Thanh Ất², 1861-1940), HT. Thích Thanh Kiểm (1921-2001)… Trong suốt hành trình dựng lập, duy trì và phát triển sơn môn, giai đoạn 1920 – 1940, Tổ đình Trung Hậu được ghi nhận là một trong những chiếc nôi lớn mạnh của phong trào chấn hưng Phật giáo miền Bắc.

Dưới sự kế nhiệm Trụ trì của HT. Trừng Thanh³ từ năm 1901 – 1940 (còn gọi Tổ Trung Hậu hay Tổ Trung), ngôi chùa đã trở thành nơi đào tạo Tăng Ni nổi tiếng xứ Kinh Kỳ. Nổ lực đẩy mạnh sự nghiệp giáo dục trên đất Bắc, Tổ Trung Hậu đã hướng dẫn hàng đệ tử vào trường Viễn Đông Bác Cổ (Hà Nội) sao chép bộ ‘Tứ Phần Tiêu Thích’, tiến hành khắc bản, ấn hành cho học Tăng các nơi khảo cứu tu học. Ngài còn thân hành khắp các sơn môn, kêu gọi Tăng già đoàn kết, thống nhất để cùng nhau chấn chỉnh gia phong Phật tự. Công cuộc vận động đó đã góp phần không nhỏ cho sự ra đời hội Bắc kỳ Phật giáo cuối năm 1934 do Tổ Vĩnh Nghiêm – HT. Thích Thanh Hanh làm Thiền gia Pháp chủ. Thời điểm này, Ngài vừa giúp Tổ Vĩnh Nghiêm chỉnh đốn công việc, vừa sốt sắng tổ chức các trường Phật học, khởi công tu tạo chùa Hội Quán… Bên cạnh kiến tạo tòng lâm, tiếp Tăng độ chúng, Tổ Trung Hậu còn xây dựng rất nhiều tùng lâm, tự viện trên khắp miền Bắc; có nơi, còn xây cả khu Tăng viện, Ni viện. Những dấu ấn quan trọng đó đã đặt nền tảng cho sự lớn mạnh của bao thế hệ Tăng Ni kế thừa, đồng thời góp phần quan trọng cho trang sử chấn hưng – một giai đoạn lịch sử đầy biến động của Phật giáo cả nước. Trên trang sử ấy, Ngài được biết đến là một trong những vị Hòa thượng có công lớn trong phong trào chấn hưng Phật giáo miền Bắc vào đầu thế kỷ XX và được hầu hết các tự viện ở Hà Nội tôn thờ.

Từ tinh thần chấn hưng của các bậc Thầy đi trước, các Tổ đình Ni ra đời đều y chỉ vào tăng bộ. Sơn môn Trung Hậu cũng chính là nơi y chỉ của 4 Tổ đình Ni⁴: Sùng Khang (Đại Cát, quận Bắc Từ Liêm), Bát Tháp (quận Ba Đình), chùa Tam Huyền (quận Thanh Xuân), chùa Hoàng Mai (Nga Mi thiền tự, quận Hoàng Mai),… Dưới sự chỉ bảo của Tổ Trung Hậu, Tổ Tuệ Tạng và HT. Viên Tu, chùa Bát Tháp (Sơn Tháp tự) đã trở thành điểm An cư kiết hạ và trường dạy học từ những năm 1930 – 1950. Phải nói rằng sự gắn bó, nâng đỡ chư Ni không phải khởi phát từ thời điểm chấn hưng Phật giáo mà ít nhất trước đó vào hậu bán thế kỷ XIX, chốn Tổ Tây Thiên Trung Hậu đã từng dìu dắt Ni chúng tu học. Điều này có thể tìm thấy qua lịch sử của Ni trưởng (NT.) Đàm Quang (1853-?⁵), xuất gia tu học tại chùa Sùng Khang nhưng lại thuộc sơn môn Trung Hậu. Năm 20 tuổi, Ni trưởng được Hòa thượng chùa Tây Thiên truyền y, trao giới cụ túc một thừa cao bước⁶, vừa tiếp nối dòng truyền thừa của bổn sư thế độ, vừa xem mình thuộc Tổ đình Tây Thiên⁷. Nhờ đó, Ni trưởng vững vàng tu học và kế nhiệm 2 Đại cổ tự Sùng Khang và Nga My ở Hoàng Mai. Một học chúng khác cũng vô cùng ưu tú, từng theo học Hòa thượng Đông Đồ tại Sơn môn Trung Hậu vào thế kỷ XX chính là NT. Đàm Soạn (Trịnh Thị Soạn⁸). Dưới sự đào tạo của những bậc đại Tăng, Ni trưởng sớm trở thành một bậc thạch trụ tòng lâm của Ni giới Hà Nội, đi đầu trong công tác giáo dục và nuôi dạy ni chúng tại viện Vân Hồ.

Có thể nói, chỉ riêng 4 Tổ đình Ni y chỉ vào chốn Tổ Tây Thiên Trung Hậu cũng đã sản sanh ra nhiều bậc Ni lưu tài đức, đạo hạnh cho Ni giới Thủ Đô như NT. Thích Đàm Thịnh, NT. Đàm Đoan, NT. Đàm Nhân, NT. Đàm Sâm, NT. Đàm Luật, Đàm Nghiêm, NT. Đàm Hinh, NT. Đàm Quang, NT. Đàm Hòa, NT. Đàm Tín, NT. Đàm Hảo, NT. Đàm Túc, NT. Đàm Duyên, NT. Đàm Dược, NT. Đàm Tuệ, NT. Đàm An, NT. Đàm Cát, NT. Đàm Hào, NT. Đàm Kim… Những bậc Thầy này lại tiếp tục khai hóa, độ sanh, góp phần tạo nên một mạng lưới Ni giới Thủ Đô lớn mạnh. Từ gốc Tổ Hà Nội nhiều Ni trưởng đã có mặt hành đạo trên khắp mọi miền đất nước, nhất là khu vực phía Bắc. Điều này không chỉ tạo nên sự gìn giữ, kế thừa truyền trong Ni lưu mà còn nối dài đạo mạch Tây Thiên được lớn mạnh, được trường lưu, vĩnh chấn.

Sau thời kỳ gầy dựng vang dội của HT. Thanh Trừng, Tổ đình Trung Hậu đã có lúc rơi vào cảnh hoang tàn vì chiến tranh. Bấy giờ, NT. Thích Đàm Tùng đã có thời gian trông nom và duy trì hoạt động của bổn tự⁹. Dù chưa tìm thấy nhiều thông tin lịch sử nhưng sự xuất hiện của Ni trưởng đã trở thành một phần không thể thiếu khi nhìn về sự tồn tại của Tổ đình Trung Hậu hôm nay. Ngoài NT. Đàm Tùng, vào những thời điểm khó khăn nhất, Ni chúng vẫn không quên hướng về ngôi cổ tự này; chẳng hạn NT. Tịnh Bích và chị em trong sơn môn đã đóng góp công đức vào việc trùng tu chốn Tổ¹⁰. Năm 1990, Trưởng lão HT. Thích Thanh Kiểm, hiệu Chân Từ – hậu duệ của Tổ Trung Hậu trở về tập hợp Tăng Ni trong sơn môn để trùng hưng Tổ đình¹¹. Sau khi trùng tu Đại hùng bảo điện, Tổ đường, Đông Tây đường được khang trang, Ngài đã cử TT. Thích Chiếu Tạng về Trụ trì (từ 1996 – nay). Sau 16 năm gắn bó tại Tổ đình, TT. Chiếu Tạng (Ủy viên Hội đồng trị sự, Phó ban Trị sự GH.PGVN TP. Hà Nội) đã thực hiện lời phó chúc, di nguyện của Hoà thượng ân sư với mong muốn phục dựng lại nề nếp Tiên Tổ để gìn giữ tông phong và tiếp tục gầy dựng ngôi phạm vũ của chốn Tổ Trung Hậu (2016). Ở đó, vẫn tiếp tục duy trì làm địa điểm sinh hoạt cho Tăng Ni với truyền thống An cư kiết hạ, các lễ hội mang đậm bản sắc văn hóa Việt Nam và văn hóa Phật giáo như lễ Tết cổ truyền, lễ Phật đản, Vu Lan,…

Hằng năm, Tổ đình còn thường xuyên tổ chức khóa tu dành cho thanh thiếu niên Hà Nội, giúp thế hệ trẻ tiếp cận Phật pháp, rèn luyện đạo đức và tu dưỡng tinh thần. Đặc biệt, Thượng tọa còn bảo trợ và dẫn dắt cho tổ chức Himalaya Vietnam Buddhist Foundation được thành lập vào năm 2011. Đây là một tổ chức dành cho các Phật tử tu học theo dòng truyền thừa Gelug, một trong 4 dòng truyền thừa chính của Phật giáo Kim Cương Thừa của Tây Tạng & Himalaya với các chương trình dự Pháp hội, tu học Đạo Pháp, Toạ đàm với Đức Đạt Lai Lạt Ma và các bậc Thầy uy tín thuộc dòng truyền thừa Gelug tại Ấn độ và Việt Nam¹². Bên cạnh những hoạt động này, Tổ đình Trung Hậu còn là nơi kết nối cộng đồng với các hoạt động ý nghĩa¹³ như giúp đỡ người khó khăn, neo đơn, cơ nhỡ,… cũng là nơi che chở, nuôi dưỡng và chăm sóc những trẻ em mồ côi, giúp các em có cuộc sống đầy đủ và phát triển toàn diện.

Ngày nay, khi nhắc đến Tổ đình Trung Hậu là nhắc đến một điểm du lịch văn hóa hấp dẫn, phủ đầy sắc màu cổ kính, chân phương, thu hút du khách trong và ngoài nước. Nhìn từ dấu ấn văn hóa và tâm linh, Tây Thiên thiền tự có kiến trúc chữ Đinh độc đáo, mang đậm nét văn hóa truyền thống Việt Nam. Chìm trong không gian cổ kính của ngôi danh lam, Tây Thiên tự vẫn còn lưu giữ nhiều cổ vật quý giá, ghi dấu những giai đoạn vàng son trong lịch sử. Trong đó có hai quả chuông cổ, một quả được đúc dưới thời Lê Trung Hưng (1625), có khắc “Tây Thiên thiền tự” và một quả chuông nhỏ thời vua Quang Trung. Nhiều hiện vật quý giá khác vẫn được lưu giữ, bảo tồn như ngai thờ, mâm gỗ, tượng nghê gỗ, chúc văn, long ngai, bài vị, án gian và biển dấu. Đặc biệt, phải kể đến ba bức phù điêu độc bản, thể hiện rõ nét nghệ thuật văn hóa cổ truyền và và lối thờ tự xa xưa của Phật giáo Việt Nam.
Chính ngôi cổ tự này cũng từng là một địa điểm lịch sử quan trọng trong thời kháng chiến chống Pháp. Nơi đây là căn cứ hoạt động cách mạng, từng chứng kiến trận tập kích của du kích xã Tiền Phong. Ngày nay, trong khuôn viên chùa vẫn còn bia chiến thắng, ghi nhận: “Nơi đây, đêm 17-10-1953, địch tập trung tại chùa, du kích xã bất ngờ tập kích, đánh sập sở chỉ huy, diệt 8 tên địch, trong đó có một quan tư pháp, và làm bị thương nhiều tên khác, phá tan cuộc càn quét của giặc¹⁴”. Sự kiện này đã đánh dấu một chứng tích lịch sử oanh liệt, ghi dấu một thời kỳ hào hùng mà mái chùa Trung Hậu đã được góp phần vào công cuộc giữ nước, bảo vệ hồn thiêng dân tộc. Bên cạnh các giá trị lịch sử, Tổ đình Trung Hậu còn gìn giữ và phát huy các giá trị đạo Đức Phật giáo qua các thế hệ. Nhờ vậy, ngôi chùa không chỉ bảo tồn giá trị văn hóa truyền thống mà còn giúp Phật giáo ngày càng lan tỏa trong xã hội hiện đại. Trong sự nỗ lực đó, gần 10 năm qua, TT. Thích Chiếu Tạng đã có nhiều đóng góp trong công tác Phật sự nhằm góp phần vào sự nghiệp xây dựng khối đại đoàn kết dân tộc, xây dựng xã hội và bảo vệ Tổ quốc. Trong những thành tựu xuất sắc đó phải kể đến Huân chương Lao động hạng Ba do nhà nước trao tặng đến Thượng tọa vào năm 2022¹⁵.
Dựa trên những tiền đề lịch sử và dấu ấn văn hóa đặc sắc của Tây Thiên Trung Hậu, năm nay (2025), chư Tôn túc Giáo phẩm tại Tổ đình tiếp tục tạo điều kiện để Phân ban Ni giới Hà Nội tổ chức “Đại lễ Tưởng niệm Đức Thánh Tổ Ni Đại Ái Đạo và chư tiền bối Ni hữu công Phật giáo Việt Nam” vào ngày 4-6/3/Ất Tỵ (tức 1-3/4/2025). Đây cũng là nơi diễn ra nhiều hoạt động ý nghĩa, đặc biệt Tọa đàm với chủ đề “Ni giới thủ đô: Kế thừa truyền thống, hội nhập và phát triển”. Qua nhiều cuộc họp bàn, trao đổi cùng chư Tôn đức ni trong Phân ban Ni giới, TT. Thích Chiếu Tạng đã tán thán công đức của chư Ni và khẳng định Tổ đình sẽ hỗ trợ hết sức để Đại lễ được diễn ra trọn vẹn. Bởi lẽ Đại lễ là một sự kiện văn hóa tâm linh ý nghĩa, góp phần tôn vinh giá trị truyền thống của Phật giáo Việt Nam nói chung và của Ni giới Việt Nam nói riêng. Sự kiện này cũng là cơ hội để Ni giới Thủ Đô thể hiện sự kế thừa, hội nhập và phát triển trong thời đại mới. Phải nói rằng, sự quan tâm, yểm trợ của Tổ đình Trung Hậu đã tạo nên một niềm khích lệ vô cùng to lớn cho đoàn thể Ni giới, giúp Ni giới có một chỗ dựa vững chắc để mở mang Ái Đạo gia phong cũng như thắp sáng tinh thần Trưng Nữ Vương đã ghi dấu trên mãnh đất Thăng Long hơn 2000 năm lịch sử. Tiền đề ấy đã, đang và sẽ tiếp thêm động lực cho Ni giới miền Bắc ngày một thêm đông, đưa giáo pháp lan xa đến khắp các làng quê Bắc Bộ.
III. KẾT LUẬN
Từ quá khứ đến đương đại, Tổ đình Tây Thiên Trung Hậu không chỉ là một ngôi chùa cổ kính, mang đậm dấu ấn lịch sử và văn hóa Phật giáo, mà còn là trung tâm tu học, sinh hoạt tâm linh quan trọng của Phật giáo Hà Nội. Trải qua bao thăng trầm, nơi đây vẫn giữ vững vị thế là điểm tựa tinh thần cho bao thế hệ Tăng Ni, Phật tử, góp phần gìn giữ và phát huy những giá trị cao đẹp của đạo Phật. Đặc biệt, chư Tôn túc nơi đây luôn hỗ trợ cho sự phát triển của Ni giới, giúp chư Ni nâng cao vị thế trong sự nghiệp hoằng pháp lợi sinh.
Với bề dày lịch sử và những giá trị tâm linh sâu sắc, Tổ đình ngày càng mang dáng vẻ của một danh lam thắng cảnh nổi tiếng xứ Kinh Kỳ, lại vừa làm biểu tượng của sự gắn kết giữa Phật giáo và dân tộc, tiếp nối truyền thống hộ quốc an dân từ quá khứ đến hiện tại. Sự kiện Đại lễ tưởng niệm Đức Thánh Tổ Ni Đại Ái Đạo sắp tới sẽ càng khẳng định rõ hơn vị thế của Tổ đình Trung Hậu trong đời sống Phật giáo Hà Nội với vai trò kết nối, tu học, hoằng pháp và thực hành các hoạt động Phật sự.

TN. Như Hạnh (ĐSHĐ-139)

1. Chùa tổ Trung Hậu – Tổ đình danh tiếng xứ Kinh kỳ”, nguồn: https://truyenhinhdulich.vn/video/chua-to-trung-hau-to-dinh-danh-tieng-xu-kinh-ky-10027.html, truy cập ngày 11/03/2025.
2. Nguyễn Lang, (2009), “Việt Nam Phật Giáo Sử Luận”, NXB. Văn Học – Hà Nội, tr. 671.
3. Thích Đồng Bổn chủ biên, (1995), “Danh Tăng Việt Nam, tập 1”, NXB. Thành hội Phật giáo TP. Hồ Chí Minh ấn hành, tr. 28 – 29.
4. Nguyễn Đại Đồng, “Sự ra đời của ni đoàn Phật giáo xứ Bắc”, nguồn: https://chuaxaloi.vn/thong-tin/su-ra-doi-cua-ni-doan-phat-giao-xu-bac/2221.html, truy cập ngày 11/03/2025.
5. Trùng tu Sùng Phúc tự bi ký (Kh. 472) lập năm Thành Thái 19 (1907), Thác bản Viện Nghiên cứu Hán Nôm, Hà Nội.
6. Tập khoa cúng Tổ lưu tại chùa Tam Huyền, do Tỳ-kheo Nguyên Thảo chép năm Bảo Đại Nhâm Thân (1932).
7. Thích Đồng Dưỡng, “Sơ lược truyền thừa phái Ni dòng Lâm Tế miền Bắc”, nguồn: https://giacngo.vn/so-luoc-truyen-thua-phai-ni-dong-lam-te-mien-bac-post73687.html, truy cập ngày 12/03/2025.
8. Nguyễn Đại Đồng, “Phật giáo Việt Nam từ khởi nguyên đến năm 1981”, NXB. Tôn Giáo.
9. Diệu Tường, “Hà Nội: Lễ khánh thành Đại Hùng Bảo Điện chùa Tây Thiên – Tổ đình Trung Hậu”, nguồn: https://www.phattuvietnam.net/ha-noi-le-khanh-thanh-dai-hung-bao-dien-chua-tay-thien-to-dinh-trung-hau/, truy cập ngày 11/03/2025.
10. Thích Trung Hậu – Thích Hải Ấn, (2011), “Chư Tôn Thiện Đức & Cư Sĩ Hữu Công Phật Giáo Thuận Hóa – Tập 2”, NXB. Tổng Hợp TP. Hồ Chí Minh, TP. Hồ Chí Minh, tr. 618.
11. HT. Thích Thanh Kiểm, (2020), “Lược Sử Phật Giáo Ấn Độ – Tiểu sử Hoà thượng Thích Thanh Kiểm”, NXB. Lao Động, tr. 17.
12. Himalaya Vietnam Buddhist Foundation, nguồn: https://www.facebook.com/groups/9855195316 04326/, truy cập ngày 11/03/2025.
13. Tiến Đạt, “TT. Thích Chiếu Tạng – Lan tỏa những giá trị đạo đức tốt đẹp của Phật giáo đến cộng đồng”, https://www.phattuvietnam.net/tt-thich-chieu-tang-lan-toa-nhung-gia-tri-dao-duc-tot-dep-cua-phat-giao-den-cong-dong/, truy cập ngày 11/03/2025.
14. Diệu Hòa, “Vãn cảnh Tổ đình Trung Hậu”, nguồn: https://phatgiao.org.vn/van-canh-to-dinh-trung-hau-d14608.html, truy cập 11/03/2025.
15. Bảo Trinh, “Hà Nội: Lễ tạ pháp trường hạ chùa Trung Hậu, công bố tặng Huân chương lao động hạng Ba”, nguồn: https://giacngo.vn/ha-noi-le-ta-phap-truong-ha-chua-trung-hau-cong-bo-tang-huan-chuong-lao-dong-hang-ba-post63185.html, truy cập ngày 11/03/2025.
    

    ---

    ---

    Tài liệu tham khảo

1. Thích Đồng Bổn chủ biên, (1995), “Danh Tăng Việt Nam, tập 1”, NXB. Thành hội Phật giáo TP. Hồ Chí Minh ấn hành.
2. Thích Trung Hậu – Thích Hải Ấn, (2011)“Chư Tôn Thiện Đức & Cư Sĩ Hữu Công Phật Giáo Thuận Hóa – Tập 2”, NXB. Tổng Hợp TP. Hồ Chí Minh, TP. Hồ Chí Minh.
3. HT. Thích Thanh Kiểm, (2020), “Lược Sử Phật Giáo Ấn Độ – Tiểu sử Hoà thượng Thích Thanh Kiểm”, NXB. Lao Động.
4. Nguyễn Lang, (2009), “Việt Nam Phật Giáo Sử Luận”, NXB. Văn Học – Hà Nội.
5. Trùng tu Sùng Phúc tự bi ký (Kh. 472) lập năm Thành Thái 19 (1907), Thác bản Viện Nghiên cứu Hán Nôm, Hà Nội.
6. Tỳ-kheo Nguyên Thảo chép, năm Bảo Đại Nhâm Thân (1932) “Tập khoa cúng Tổ lưu tại chùa Tam Huyền”.
7. Thích Đồng Dưỡng, “Sơ lược truyền thừa phái Ni dòng Lâm Tế miền Bắc”, nguồn: https://giacngo.vn/so-luoc-truyen-thua-phai-ni-dong-lam-te-mien-bac-post73687.html, truy cập ngày 12/03/2025.
8. Tiến Đạt, “TT. Thích Chiếu Tạng – Lan tỏa những giá trị đạo đức tốt đẹp của Phật giáo đến cộng đồng”, https://www.phattuvietnam.net/tt-thich-chieu-tang-lan-toa-nhung-gia-tri-dao-duc-tot-dep-cua-phat-giao-den-cong-dong/, truy cập ngày 11/03/2025.
9. Nguyễn Đại Đồng, “Sự ra đời của ni đoàn Phật giáo xứ Bắc”, nguồn: https://chuaxaloi.vn/thong-tin/su-ra-doi-cua-ni-doan-phat-giao-xu-bac/2221.html, truy cập ngày 11/03/2025.
10. “Chùa tổ Trung Hậu – Tổ đình danh tiếng xứ Kinh kỳ”, nguồn: https://truyenhinhdulich.vn/video/chua-to-trung-hau-to-dinh-danh-tieng-xu-kinh-ky-10027.html, truy cập ngày 11/03/2025.
11. Diệu Hòa, “Vãn cảnh Tổ đình Trung Hậu”, nguồn: https://phatgiao.org.vn/van-canh-to-dinh-trung-hau-d14608.html, truy cập 11/03/2025.
12. Diệu Tường, “Hà Nội: Lễ khánh thành Đại Hùng Bảo Điện chùa Tây Thiên – Tổ đình Trung Hậu”, nguồn: https://www.phattuvietnam.net/ha-noi-le-khanh-thanh-dai-hung-bao-dien-chua-tay-thien-to-dinh-trung-hau/, truy cập ngày 11/03/2025.
13. Bảo Trinh, “Hà Nội: Lễ tạ pháp trường hạ chùa Trung Hậu, công bố tặng Huân chương lao động hạng Ba”, nguồn: https://giacngo.vn/ha-noi-le-ta-phap-truong-ha-chua-trung-hau-cong-bo-tang-huan-chuong-lao-dong-hang-ba-post63185.html, truy cập ngày 11/03/2025.
14. Himalaya Vietnam Buddhist Foundation, nguồn: https://www.facebook.com/groups/ 985519531604326/, truy cập ngày 11/03/2025.