Khái niệm Niết-bàn của 3 thời kỳ Phật giáo

I. Dẫn nhập

Hơn hai ngàn năm trăm năm có mặt giữa cuộc đời, đạo Phật được biết đến là một tôn giáo nhân văn và trí tuệ. Trên những chặng đường lịch sử giao thoa, tồn tại và phát triển, giá trị chung nhất, cao nhất của Phật giáo hướng đến vẫn chính là giải thoát khổ đau, đạt đến đạo quả Niết-bàn. Dầu vậy, với sự có mặt của ba thời kỳ Phật giáo (Nguyên thủy, Bộ phái và Đại thừa), khái niệm Niết-bàn được trình bày theo những biến đổi và mở rộng đáng kể về ý nghĩa cũng như phương pháp tiếp cận. Điều này đã mang lại nhiều giá trị mới, không chỉ là mục tiêu tối thượng của sự giải thoát mà còn là nền tảng cho mọi thực hành tâm linh. Mặt khác, sự phát triển và biến đổi này phản ánh sự linh hoạt và đa dạng trong tư tưởng Phật giáo, đồng thời mở ra những góc nhìn sâu sắc và phong phú về con đường đi đến Niết-bàn.
Bên cạnh những giá trị tích cực đó, không ít người ngộ nhận Niết-bàn theo hướng tiêu cực, theo nghĩa chấm dứt sự sống hay sự tồn tại một trạng thái an toàn đạt được sau khi chết. Mọi quan tâm về Niết-bàn cho đến nay vẫn được ví von như những bài toán ẩn số, chưa đi đến hồi kết. Trong sự tò mò cùng thách đố tìm ra lời giải bày thỏa đáng nhất mà đức Thích Ca đã chỉ đường mở lối hàng trăm công trình nghiên cứu được các Tăng Ni, học giả, cư sĩ trí thức công bố. Tất yếu, phải vay mượn ngôn từ để chuyển tải thông điệp, giá trị thực của Niết-bàn. Do vậy, sự nhận thức, hành trì hướng đến mục đích tối hậu đó cũng mở ra nhiều phương diện, quan điểm, tư tưởng có khách quan, có chủ quan. Nhằm chắt lọc lại những ý nghĩa mang tính chính thống về Niết-bàn, người viết xin được tìm hiểu: “Khái niệm Niết-bàn theo 3 thời kỳ Phật giáo”. Hy vọng bài viết sẽ làm rõ hơn sự phát triển giáo nghĩa Niết-bàn qua những biến chuyển đa chiều của lịch sử, của thời đại.

II. Nội dung

1. Từ nguyên của thuật ngữ Niết-bàn

Ra đời sau nhiều trường phái ở Ấn Độ, Phật giáo kế thừa không ít tinh hoa, văn hóa đến từ bối cảnh xã hội, tín ngưỡng và tôn giáo. Trên phương diện ngôn ngữ học, khá nhiều thuật ngữ trùng lắp tên gọi giữa Ấn giáo và Phật giáo, tuy nhiên dưới sự khai triển và đón nhận của Phật giáo, các phạm trù về chân lý đều có nét đặc trưng riêng. Ở đây, Niết-bàn cũng thế, thuật ngữ này xuất hiện từ thời Ấn Độ cổ đại khoảng hơn 4.000 năm trước Tây Lịch và chắc hẳn không phải sản phẩm bắt nguồn từ Phật giáo¹. Ngay trong Áo Nghĩa Thư – bộ kinh cuối cùng của nền văn học Vệ Đà cũng sử dụng khái niệm Niết-bàn nhằm đồng nhất với đại ngã Brahman. Nói khác là sự dung hòa của “Atman” (linh hồn cá nhân) vào “Brahman” (linh hồn vũ trụ). Trái lại, Niết-bàn của Phật giáo được hiểu bằng một ngữ nghĩa riêng, không hoạch định không gian, thời điểm chứng nhận tiến trình giải thoát về mặt tâm lý/ tinh thần. Điều này có thể xem như một cuộc cách mạng lớn được đánh dấu trong lịch sử tư tưởng Ấn Độ và Phật giáo Ấn Độ. Thực chất, nghĩa gốc của Niết – bàn được hiểu theo “Danh từ Pali “Nibbana” gồm có hai phần “Ni” và “Vana”. Ni là hình thức phủ định: Không và Vana có nghĩa là lòng ham muốn hay ái dục, “Gọi là Niết-bàn vì Niết-bàn là sự dứt bỏ, xa lìa ái dục (Vana)”. Theo ngữ nguyên, Niết-bàn là không còn tham đắm”².

Nhìn về lịch sử chứng đạo của Đức Thế Tôn, đại Niết-bàn – một hạnh phúc lớn không chỉ cho cá nhân Thái tử Shidhattha, dòng họ Sakya mà còn cho chư Thiên và loài người. Có thể nói, đây là sự cởi trói hoàn hảo, hiếm thấy trong lịch sử nhân loại. Đáng tiếc, Niết-bàn của Đức Phật chỉ được hiểu như sự thánh hóa một ‘cảnh giới’, một cấp độ tu tập của người tu hành; hay là một dấu chấm kết thúc về cuộc chiến sanh tử và công trình hóa đạo sau cùng của bậc Đạo Sư. Trong sự lầm tưởng, ngộ nhận đáng tiếc đó, không ít người đau khổ vì tử thần – một trong 8 nguyên nhân đan dệt khổ đau trong kiếp sống nhân loại. Nhận thức khập khiễng này vô tình tạo nên tính mâu thuẫn đối với giá trị Niết-bàn – sự cứu cánh, chấm dứt mọi ngọn nguồn hệ lụy, khổ đau.

Từ minh họa đó, Niết-bàn cần được nhắc đến nhiều hơn trong nghĩa giải thoát, giác ngộ. Theo quan niệm đời thường, Niết-bàn là hạnh phúc. Tuy nhiên, hạnh phúc chỉ nằm trong giá trị tương đối, hơn nữa hạnh phúc của thế gian đôi khi cũng là vực thẳm chôn vùi khổ đau bởi sự khoái cảm và lạc thọ. Dầu vậy, việc sử dụng “hạnh phúc” là điều khả dĩ và dễ chấp nhận hơn khi để Niết-bàn bị rơi vào quan niệm chết chóc. Ở đây, cần nhận định rõ ràng rằng: Niết-bàn không liên hệ đến “chết chóc”. Nếu Niết-bàn tương đồng với nghĩa chết, tức đang đánh đồng Đức Thế Tôn và hàng tỷ tín đồ trên thế giới tu học chỉ hướng đến sự chết. Trong khi chết là một định luật tự nhiên, không cần khổ công tu hành. Do vậy, nếu hiểu sai giáo lý, ta sẽ vô tình bôi nhọ bậc Thầy vĩ đại của mình, giáo lý mình hành trì và thậm chí là xem nhẹ đời sống và khả năng giác ngộ của mình… Có chăng, trong ngữ nghĩa thô nhất, chúng ta có thể chấp nhận ‘chết’ như ranh giới để hiểu rõ về pháp tướng dị biệt giữa Hữu dư y Niết-bàn và Vô dư y Niết-bàn.

Như vậy, vay mượn ‘hạnh phúc’ để diễn tả Niết-bàn chắc chắn sẽ không lột tả đầy đủ ý nghĩa nhưng ở một góc độ nào đó, sự tương đối này cũng phản ánh được các cấp độ giải thoát khác nhau trong các hành niệm. Bởi lẽ, tu để đạt đến hạnh phúc cũng đồng nghĩa với việc tách ly các cảm giác khổ đau. Tính khập khiễng giữa một thứ hạnh phúc còn nằm trong sự chi phối vô thường và sự miên viễn của một loại Niết-bàn bất sanh diệt đã làm cho ý nghĩa Niết-bàn của Phật giáo trọn vẹn hơn. Do vậy, chúng ta không từ chối, cũng không phủ nhận một bước tiến nào trên con đường đi đến đạo lộ Niết-bàn. Vì sự an lạc, tĩnh tại của Niết-bàn nội tâm cũng có nhiều thứ bậc, tương đương với 9 loại thiền định. Nói như vậy để thấy rằng: “Chúng sanh thường ra vào Niết-bàn mà không biết”³.

Bước cùng dòng chảy của lịch sử Phật giáo phân phái, quan điểm giáo lý nói chung và Niết-bàn nói riêng cũng có những cách trình bày khác nhau về văn phong, nhưng căn bản vẫn dựa trên nền tảng chủ đạo của tinh thần giáo lý Nguyên thủy. Để làm rõ mối tương quan và đồng dị đó, người viết xin được lần lượt trình bày qua từng tiến trình phát triển của Phật giáo.

2. Khái niệm Niết-bàn theo Phật giáo Nguyên thủy

Dưới góc nhìn của Nguyên thủy, Niết-bàn được chia làm 2 loại hoặc 7 loại. Trong đó, thuyết 2 loại được biết đến nhiều nhất là Hữu dư y và Vô dư y. Hữu dư y Niết-bàn là người đã vượt ra khỏi sự ràng buộc của phiền não, của kiết sử, nhưng ngũ uẩn còn tồn tại. Ý nghĩa này được ví cho sự chứng ngộ của Đức Thế Tôn suốt 49 năm (có quan điểm 45 năm) kể từ lúc chứng ngộ đến trước ngày Ngài đi vào Vô dư y Niết-bàn – cảnh giới giải thoát hoàn toàn, không còn thân tướng. Cả hai khái niệm Hữu dư và Vô dư y Niết-bàn của Phật giáo có nét tương đồng với hữu thân giải thoát và vô thân giải thoát (Vedanta) của Bà la môn giáo.
Với những khái niệm đó, Phật giáo Nguyên thủy giải thích Niết-bàn qua ba cấp độ, bao gồm: Niết-bàn luân lý, Niết-bàn tâm lý, và Niết-bàn siêu hình. Trong đó, Niết-bàn – trạng thái luân lý được mô tả trong trạng thái hạnh phúc, an lạc được xuất phát từ quá trình tránh ác làm thiện. Hay nói đúng hơn là được tìm thấy từ trong những hành vi mang tính tích cực với nhiều ý nghĩa, giá trị, luân lý đạo đức. Nhờ ly ác, ly bất thiện pháp mà an lạc xuất hiện nên gọi là Niết-bàn luân lý. Niết-bàn tâm lý là tiến trình của thiền định và tu tập thiền định, chẳng hạn: tầm, tứ, hỷ, lạc, nhất tâm. Nhìn từ sơ thiền, ra khỏi năm chướng ngại và đạt năm trạng thái tâm lý – năm thiền chi; hành giả tự chủ tâm ý, vượt ngoài đam mê dục lạc thế gian, không dao động bởi các vị ngọt của dục. Sau cùng, Niết-bàn là trạng thái siêu hình. Nội dung này không có hàm ý mô tả về một cảnh giới mơ hồ hay có thừa nhận trạng thái đoạn diệt, mà kỳ thực Niết-bàn ở đây đã vượt quá ngôn ngữ, không thể diễn đạt bằng lời. Chính Đức Phật đã nói: “Có những cái bất sanh, không tạo tác, vô vi, cái đó là Niết-bàn trong ý nghĩa siêu hình”. Bằng cách hiểu khác, Niết-bàn vượt ra khỏi dục giới, sắc giới và vô sắc giới, gọi là siêu thế giới. Trạng thái này không thể nói mà chỉ có thể hiểu “như nhân ẩm thủy, lãnh noãn tự tri”. Tuy nhiên, “Không thể nói Niết-bàn là gì, mà cũng không thể nói Niết-bàn không là gì. Chỉ có thể tạm thời đề cập đến Niết-bàn bằng thái độ phủ định, gián tiếp… Nó không phải là một xứ sở, nó không liên hệ đến thời gian”⁴.

Xem đó, Niết-bàn trong Phật giáo Nguyên thủy được xem là đoạn diệt Luân hồi, tức sự tận diệt gốc rễ của ba nghiệp bất thiện tham, sân và si. Nói khác, là không còn chịu sự tác động của nghiệp, không còn chịu quy luật nhân duyên (duyên khởi). Song, vẫn nhấn mạnh ái thủ diệt là Niết-bàn chứ không phải ngũ uẩn diệt. Tóm lại, “Qua các định nghĩa gián tiếp về Như Lai, thì Niết-bàn mà Đức Thế Tôn chứng ngộ, chứng nhập là kết quả của sự đoạn diệt Mười hai nhân duyên, hay đoạn diệt khổ”⁵. Hay gọn hơn thế, “Ái diệt là Niết-bàn”⁶

3. Khái niệm Niết-bàn theo Bộ phái Phật giáo

Không còn thuần túy tư tưởng như thời kỳ Nguyên thủy, Phật giáo kể từ khi bước sang giai đoạn Bộ phái đã bộc lộ nhiều sự chia chẻ về hệ thống triết lí, trong đó bao gồm cả Niết-bàn. Tìm về những dấu ấn được nhắc đến trong thời kỳ phát triển luận thư, Niết-bàn lại thể hiện một không gian lí luận riêng của phạm trù triết học. Một trong những bộ luận thư thời kỳ Bộ phái đề cập rõ khái niệm này đó là bộ Kathavatthu cho rằng: “Niết-bàn như một trạng thái thực có và vĩnh viễn… Niết-bàn như hiện hữu, trường cửu, bất sanh, bất diệt, bất biến và vượt ngoài mọi diễn tả”⁷. Tuy nhiên, bộ Visuddhimagga (Thanh Tịnh Đạo Luận) của Ngài Bodhagosha lại có cách mô phỏng dễ hiểu hơn: Niết-bàn được diễn tả như là diệt cống cao ngã mạn, gột sạch tham ái, chấm dứt sinh tử trong ba giới. Điều này khá giống với cách diễn đạt của A Hàm khi cho rằng: “Niết-bàn là tham dục vĩnh viễn đoạn tận, sân nhuế vĩnh viễn đoạn tận, ngu si vĩnh viễn đoạn tận, tất cả phiền não vĩnh viễn đoạn tận, gọi là ^{Niết-bàn”8.}

Riêng bộ Abhidharmakosa – Câu Xá Luận, Niết-bàn vô vi pháp, bao gồm trạch diệt (nhờ trí tuệ mà có sự bất sanh của tham ái trong tương lai) và phi trạch diệt (sự bất sanh của khổ đau trong tương lai, không nương nhờ trí tuệ). Điều này khác với quan điểm của Kinh Bộ khi cho rằng Niết-bàn là một kết quả do con đường tạo ra.

Như vậy, ngang qua ba bộ luận tiêu biểu của Phật giáo thời kỳ Bộ phái, khái niệm Niết-bàn không ra ngoài quan điểm của Nguyên thủy, tức bao gồm đủ cả các tầng bậc của luân lý, tâm lý và siêu hình. Vốn xuất phát từ nền tảng căn bản của “hiện tượng luận”, cụ thể là tư tưởng “tam thế thực hữu, vạn pháp hằng tồn”, Phật giáo Bộ phái hướng tới một Niết-bàn xuất thế, lánh đời, đạt được bằng lối tu kham nhẫn. Điều này đồng nghĩa với việc giới thiệu về sự tịch diệt, vắng lặng của Vô dư Niết-bàn nhiều hơn và dĩ nhiên cách diễn đạt này khó thu hút sức hấp dẫn với số đông quần chúng. Đó là chưa nói đến Niết-bàn được trình bày theo 3 lớp nghĩa mới: “thứ nhất, là luôn luôn hữu học; thứ hai, luôn luôn là vô sư; thứ ba, là luôn luôn không hữu học cũng không vô sư”⁹ .

4. Khái niệm Niết-bàn theo Phật giáo Đại thừa

Sang thời kỳ Đại thừa, quan điểm về Niết-bàn được mở rộng với nhiều góc độ tiếp cận nhưng vẫn dựa trên nền tảng của giáo lý Nguyên thủy. Đại thừa đã dùng nhiều phương tiện để đẩy Niết-bàn đến đỉnh điểm cao nhất là Bất trụ Niết-bàn. “Trong Phật giáo Đại thừa nói sinh tử tức Niết-bàn, tất cả các pháp thế gian đều là Phật pháp, v.v… chính là muốn thuyết minh cái ý nghĩa chân chính của Bất trụ Niết-bàn này. Do đó, sự thực hiện Niết-bàn này không chỉ hạn cục ở những người xuất gia, mà những người sinh sống ngay giữa đời trần tục … “¹⁰. Quan điểm này cho thấy rõ hơn nguyện lực độ sanh của chư Phật, Bồ tát. Mặt khác, phản ánh sự dung hòa giữa hai tư tưởng giải thoát, luân hồi; và hẳn nhiên có sự khác biệt với Vô dư Niết-bàn của giáo lý Nguyên thủy. Nhờ đó, Niết-bàn của Đại thừa không bị đánh bóng trong những quan kiến tiêu cực. Vốn khơi dậy từ bản thể tịch tịnh, vắng lặng, Đại thừa không ngần ngại đề cao tôn chỉ “sanh tử tức Bồ đề, phiền não tức Niết-bàn”. Trước hai phạm trù gần như mâu thuẫn, trái nghịch ấy, có thể nói, Đại thừa đã mở ra một luồng sinh khí mới để tất cả chúng sanh nhận rõ Niết-bàn rất gần gũi trong đời sống của mình. Tính chất vô trụ, vì vậy càng biểu hiện rõ hơn giá trị nhập thế của Đại thừa. Nhờ đó, sẵn sàng chấp nhận, đề cao lối sống, nhận thức của người có tính cách: ở trong động vẫn giữ được tĩnh, trong bất tịnh mà an nhiên Niết-bàn.

Ngang qua khảo cứu một vài kinh điển của văn hệ Đại thừa, có thể nói, Pháp Hoa tập trung xây dựng Niết-bàn dưới góc nhìn Duyên khởi. Tư tưởng chủ đạo ấy được diễn tả rõ trong thi kệ:

“Chư Phật lưỡng túc tôn
Tri pháp thường vô tánh
Phật chủng tùng duyên khởi
Thị cố thuyết nhất thừa.
Thị pháp trụ, pháp vị
Thế gian tướng thường trú
Ư đạo tràng tri nhĩ
Đạo sư phương tiện thuyết.”¹¹

Từ đặc tính Duyên khởi và vô ngã của vạn pháp, tướng Niết-bàn được diễn tả trong Pháp Hoa là Không (śūnyatā). Nói dễ hiểu, trong ý nghĩa duyên sanh, vượt ngoài nhị nguyên đối đãi, Niết-bàn được tái diễn như sự chứng ngộ bình đẳng tánh, không có phân biệt cao, thấp; tịnh, nhiễm nơi tất cả các pháp: “Đức Như Lai biết pháp một tướng một vị ấy, nghĩa là: Tướng giải thoát, tướng xa lìa, tướng diệt, tướng rốt ráo Niết-bàn thường tịch diệt, trọn về nơi Không.” Bước qua thế giới đậm màu tánh Không của Bát nhã, Niết-bàn là sự không phân biệt giữa hai pháp tục đế và chân đế. Mọi tư duy, nhận thức lồng ghép để hiểu rõ về Niết-bàn không tránh khỏi sự tưởng tượng, vọng tưởng của tâm trí. Do vậy, nếu thừa nhận các pháp như thật có sự xuất, nhập, chơn, tục,… Tức đồng nghĩa tự tách mình ra khỏi bản thể để rơi vào tri chướng.

(còn tiếp)

Như Hạnh (ĐSHĐ-130)

1. Hòa thượng Ấn Thuận; Thích Quán Như, Thích Nữ Ý Thiện dịch, “Ba điều căn bản cho việc học Phật”, NXB. Hồng Đức, 2018, tr.256.
2. HT. Thích Trí Chơn dịch, “Phật giáo yếu lược”, NXB. Hồng Đức, 2017, tr.67.
3. Kinh Lăng Già.
4. Thích Chơn Thiện, “Phật học khái luận”, NXB. Hồng Đức, 2016, tr.62-63.
5. Thích Chơn Thiện, “Phật học khái luận”, NXB. Hồng Đức, 2016, tr.61.
6. HT. Thích Minh Châu, Kinh Tập, Tiểu Bộ kinh, chương “Con đường đến bờ bên kia”, NXB. Tôn giáo, 2007, (Sn. 205).
7. Thích Minh Châu, “Đại Thừa Và Sự Liên Hệ Với Tiểu Thừa”, NXB. Thành Phố Hồ Chí Minh, 1999, tr.247.
8. Kinh Tạp A hàm, CBETA, T02, no.99, p. 126, b3 – 4.
9. Hirakawa Akira, Thích Nguyên Hiệp dịch, “Lịch sử Phật giáo Ấn Độ – Từ thời Đức Phật Thích Ca đến Đại Thừa sơ kỳ”, NXB. Văn hóa – Văn nghệ, 2003, tr.337.
10. Kimura Taiken, HT. Thích Quảng Độ dịch, “Đại thừa Phật giáo tư tưởng luận”, NXB. Tôn giáo, 2012, tr. 390.