Nữ giới Phật giáo Việt Nam nói riêng, Phật giáo thế giới nói chung luôn tri ân Thánh Tổ Ni Kiều Đàm Di – người phụ nữ đầu tiên mở ra con đường Thánh quả cho nữ giới.
Trong xã hội Ấn Độ cổ đại, sự phân biệt giai cấp, giới tính diễn ra nặng nề; người nữ dường như chỉ biết sống cam chịu theo những tập tục, định kiến trọng nam khinh nữ. Đức Phật đã hiện thân giữa cõi đời, vận chuyển bánh xe pháp đi khắp nơi. Ngài đã nêu lên quan điểm không kỳ thị, phân biệt giới tính. Người nữ không chỉ trở thành cận sự nữ hộ trì Phật pháp, tu tập thực hành giáo lý mà còn được xuất gia trở thành Tỳ-kheo-ni. Giáo đoàn Ni được thành lập, song hành cùng giáo đoàn Tăng. Kinh Nikàya đã ghi lại tên tuổi rất nhiều vị Tỳ-kheo-ni, sau thời gian tu tập theo lời Phật dạy, lần lượt chứng thánh quả, chứng minh trí tuệ, năng lực người nữ không thua kém người nam. Cuộc đời tu chứng của chư vị thánh Ni, nhất là Thánh Tổ Ni Pajapati Gotami, mãi là bài học vô giá, thiết thực cho thế hệ sau.
Trải qua bao thế hệ, những người con gái chân yếu tay mềm của Đức Như Lai, với ý chí thượng sĩ, hạnh nguyện hoằng pháp, đã đóng góp rất nhiều cho Phật giáo và đời sống.
Mỗi một vùng, miền trên đất nước Việt Nam đều có một vị thế lịch sử, văn hóa đặc thù; Phật giáo đem đạo vào đời cũng mang âm hưởng riêng của mỗi nơi. Tại Cần Thơ – một trong năm thành phố trực thuộc trung ương, nổi tiếng sầm uất và phát triển nhất vùng Đồng bằng sông Cửu Long, Phật giáo rất phát triển và đầy tiềm năng với sự hoạt động tích cực của nhiều vị Ni trẻ. Nhắc đến Cần Thơ là nhắc đến những ngôi chùa đẹp nổi tiếng cổ xưa, kiến trúc độc đáo, mang nhiều đặc điểm văn hóa tâm linh. Trong đó, Tổ đình Bảo An ở quận Ninh Kiều được hình thành từ năm 1909, đã trở thành nơi dạy giáo lý cho chư Ni từ sớm, do Ni trưởng Diệu Kim đảm trách.
1. Sơ lược bối cảnh lịch sử
Lịch sử Phật giáo Việt Nam đồng hành cùng dân tộc và Ni giới Phật giáo cũng vậy. Năm 1930, Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời, từng bước lãnh đạo cuộc đấu tranh giành độc lập dân tộc. Trong bối cảnh ấy, Phật giáo cũng có nhiều khởi sắc, chuyển mình quan trọng. Những bậc Ni tài xuất hiện ở cả ba miền Bắc – Trung – Nam. Trong không khí chấn hưng Phật giáo sôi nổi, các trường hạ, các lớp Phật học gia giáo được Ni giới đẩy mạnh.
Trong một khoảng thời gian ngắn, Ni giới miền Nam đã thành lập nên hệ thống giáo dục rộng khắp. Đây là nền móng ban đầu để hình thành các cơ sở quy mô lớn sau này. Đầu tiên phải kể đến Trường Ni Giác Hoa ở Bạc Liêu – ngôi trường gia giáo do Tỳ-kheo-ni Hằng Nga1 (Diệu Ngọc) mở tại chùa Giác Hoa năm 1927, “vốn là ngôi chùa Ni đầu tiên ở miền Nam do cô xây dựng”. Sư bà cũng là một trong những vị đầu tiên phát động xây dựng lớp gia giáo, đáp ứng điều kiện tu học của Ni chúng.
Với tâm huyết phụng sự nhằm khôi phục Phật giáo, quý Sư bà đã dấn thân vào sự nghiệp đào tạo Ni tài. Tiêu biểu trên lĩnh vực giáo dục ở giai đoạn cận đại có Sư bà Diệu Tịnh (1910-1942), Sư bà Diệu Tấn (1910-1947) đã sáng lập Ni trường Kim Sơn. Hòa trong không khí ấy, lần lượt các trường Ni ra đời như Trường Ni Tân Hòa, Trường Ni Vạn An, Linh Phước,… Trong bối cảnh đó, lớp gia giáo tại chùa Bảo An được thành lập, do Sư bà Hồng Tích – Diệu Kim (nguyên cố vấn Ni bộ Bắc Tông) đảm nhận.
2. Thân thế Sư bà Diệu Kim
Quý Sư bà đã từng theo học tại Trường Ni Giác Hoa – trường Ni đầu tiên ở miền Nam. Nơi đây đã đào tạo ra những bậc Ni tài kiệt xuất, ấp ủ chí nguyện mở lớp gia giáo và giảng dạy tại bổn tự. Sự nghiệp giáo dục Ni tài có lẽ là tâm huyết cháy bỏng của các bậc danh Ni tài đức lỗi lạc trong thời điểm bấy giờ, điển hình như Sư bà Diệu Kim.
Sư bà vốn xuất gia với Hòa thượng Như Hiển – Chí Thiền tại chùa Phi Lai ở Châu Đốc. Hòa thượng đã đặt pháp tự cho Sư bà là Hồng Tích, pháp danh Diệu Kim (còn được gọi là Sư bà Bửu Kim).
Sau thời gian ươm mầm sự nghiệp giáo dục tại Trường Ni Giác Hoa, Sư bà bắt đầu đi thuyết giảng từ năm 1932, khi ấy mới hai mươi bốn tuổi, “như vậy được coi là Ni tài sáng giá”2. Vào năm 1935, tại tuần lễ chay ở huyện Cầu Kè, Sư bà đã được Quý Hòa thượng đề cử là một trong bảy vị pháp sư thuyết pháp trong bảy ngày nhằm tăng thêm khí thế của phong trào chấn hưng Phật giáo. “Tờ báo Lục Tỉnh Tân Văn xuất bản năm 1935 không tiếc lời khen ngợi: Sư cô Bửu Kim là nhân tài Phật giáo, từng làm việc xã hội, đội mão hiệp chưởng thuyết pháp”3.
Năm 1937, Sư bà Diệu Kim được Tổ Khánh Anh đề cử trụ trì chùa Thiên Phước ở Tân An (nay là tỉnh Long An). Ở đây, Sư bà không ngừng giảng dạy Kinh Pháp Hoa với chức vụ thiền chủ kiêm pháp sư giảng dạy ba tháng hạ.
Năm 1938, Sư bà về trụ trì chùa Giác Hoàng ở Tham Tướng, Cần Thơ. Tại đây, với lòng nhiệt huyết, Sư bà cũng mở trường gia giáo giảng dạy cho Ni chúng, Phật tử.
Năm 1939, Sư bà được thỉnh mời về trú trì chùa Quan Âm, Sa Đéc. Sư bà đã trùng hưng ngôi cổ tự rất trang nghiêm. Dường như nơi nào có bước chân vân du thì nơi ấy đều thấm nhuần công hạnh và hạnh nguyện của Ngài, đạo pháp cũng từ đó hưng thịnh.
Năm 1940, sau khi giao lại cho đệ tử trông coi những ngôi già lam trên, Sư bà được thỉnh mời về trụ trì chùa Bảo An ở Cần Thơ4. Tại điểm dừng chân cuối cùng này, Sư bà đã thực hiện lợi tha không mệt mỏi, thế độ xuất gia cho hàng trăm Ni chúng. Rất nhiều bậc pháp khí của Phật giáo cũng từ đây mà tham gia lãnh đạo trong Giáo hội Ni giới khắp miền Nam như Ni trưởng Trí Thuần (trụ trì chùa Dược Sư), Ni trưởng Trí Hòa (giám thị Ni viện Dược sư, Ủy viên Thành hội Phật giáo Thành phố Hồ Chí Minh), Ni trưởng Trí Phát (Giám đốc Cô nhi viện Diệu Quang, Ban Giảng huấn Ni viện Từ Nghiêm), Ni trưởng Trí Nguyện (chùa Phổ Đức, Mỹ Tho), Ni trưởng Trí Định (giáo thọ Ni viện Dược Sư), Ni trưởng Trí Thông (kiểm soát viên Ni bộ Nam Việt), Ni trưởng Trí Hải (quản chúng Ni viện Từ Nghiêm)5,… Hoạt động của Ni trưởng trong lĩnh vực giáo dục – đào tạo đã đạt được những kết quả đáng trân trọng. Lớp gia giáo chùa Bảo An đã trở thành một trong 12 trường gia giáo, lớp học Phật được mở tại bổn tự trong thời kỳ khởi nguyên (1920-1956) ở miền Nam. Chùa như chứng tích lịch sử khắc ghi một giai đoạn hoằng đạo của một bậc Ni lưu kiệt xuất. Sư bà mãi là tấm gương, là động lực để hàng Ni giới bước ra khỏi hình hài người nữ nhỏ bé, cống hiến sức mình vào sự thịnh suy đạo Phật. Với sự cảm phục sâu sắc, hàng hậu tấn chúng con nguyện noi gương chư vị Sư bà, phấn đấu tu tập và thực hành hạnh lợi tha.
Năm 1958, Sư bà giữ chức Cố vấn tối cao Ni bộ Nam Việt6. Vào năm 1976, một ngôi sao đã vụt tắt, Ni trưởng xả bỏ báo thân, 68 tuổi đời, 52 tuổi đạo.
Kết luận
Ngược dòng thời gian, Phật giáo đã đồng hành cùng dân tộc qua các trang sử. Chư Tôn đức Tăng Ni tiền bối đã tạo nên những nét vàng son. Đặc biệt ở Cần Thơ, chí nguyện hoằng truyền Phật pháp và tinh thần nhập thế cao cả của Sư bà thượng Diệu hạ Kim đã để lại cho hậu bối niềm cảm phục sâu sắc. Sư bà mãi là tấm gương cho hàng hậu học Ni lưu noi theo. Chính những hạnh nguyện của Ni sư đã chứng minh cho khả năng phi thường và dũng khí của người nữ trên con đường phụng sự.
Thích Nữ Trung Tâm
- HT. TS. Thích Thanh Quyết – NT. Thích Đàm Nghiêm (Đồng chủ biên), Nữ Phật tử với Phật giáo Việt Nam; PGS. TS. Nguyễn Hồng Dương (2022), Ni giới và tổ chức Ni giới trong mạng mạch Phật giáo Việt Nam, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội, tr.174.
- Trí Không (2012), Vĩnh Long Phật giáo sử lược, Nxb. Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh, Thành phố Hồ Chí Minh, tr.569.
- Thích nữ Từ Thảo (Biên soạn, 2016), Lược sử Ni giới và hành trạng chư Ni Phật giáo Việt Nam, Nxb. Văn hóa văn nghệ Thành phố Hồ Chí Minh, Thành phố Hồ Chí Minh, tr.101
- Tiểu sử cố Sư trưởng Thích nữ Diệu Kim Viện chủ Tổ đình Bảo An và Lược sử Tổ Đình Bảo An – Cần Thơ (2013), Nxb. Hồng Đức, Hà Nội, tr.27.
- Tỳ-kheo-ni Như Đức (Biên soạn, 2009), Lược sử Ni giới Bắc Tông Việt Nam, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội, tr.67.
- Tỳ-kheo-ni Như Đức (2009), Sđd, tr.66
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. PGS. TS. Nguyễn Hồng Dương (2022), Ni giới và tổ chức Ni giới trong mạng mạch Phật giáo Việt Nam, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội.
2. Tỳ-kheo-ni Như Đức (Biên soạn, 2009), Lược sử Ni giới Bắc Tông Việt Nam, Nxb. Tôn giáo, Hà Nội.
3. Trí Không (2012), Vĩnh Long Phật giáo sử lược, Nxb. Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh, Thành phố Hồ Chí Minh.
4. Thích nữ Từ Thảo (Biên soạn, 2016), Lược sử Ni giới và hành trạng chư Ni Phật giáo Việt Nam, Nxb. Văn hóa văn nghệ Thành phố Hồ Chí Minh, Thành phố Hồ Chí Minh.
5. Tiểu sử cố Sư trưởng Thích nữ Diệu Kim Viện chủ Tổ đình Bảo An và Lược sử Tổ Đình Bảo An – Cần Thơ (2013), Nxb. Hồng Đức, Hà Nội.
