Mỗi khi thấy cái gì đó thay đổi, con người thường hay than thở và đau khổ bởi cái tánh cố chấp khiến cho sống trong hiện tại mà tâm hồn vẫn hướng về quá khứ. Mọi vật trong cuộc đời luôn đổi thay như dòng nước chảy mãi cũng có ngày ngừng chảy. Lửa cháy lâu cũng có lúc thôi cháy, mặt trời mọc rồi lặn, trăng tròn rồi khuyết. Con người sống tránh làm sao khỏi vô thường. Thế nhưng, khi đề cập đến cái chết nhiều người trong chúng ta coi đó như một nỗi khổ niềm đau, như một điều đáng sợ mà ai cũng muốn tránh. Thực chất, sự sống là một dòng chảy tương tục, nó bao gồm cả cái chết.
Chết không phải là sự kết thúc của mọi hạnh phúc hay khổ đau mà chết là một trạng thái chuyển biến của tâm thức, là sự tiếp nối của một chu trình sống mới. Bởi sức sống nội tại của tâm thức là miên viễn, chết chỉ là sự rời bỏ xác thân vật lý như sự thay hình đổi dạng, tâm thức rời khỏi thể xác như việc chúng ta thay một chiếc áo mới. Chết là một phần của sự sống, tất cả chúng ta không sớm thì muộn chắc chắn phải đương đầu. Sở dĩ con người luôn coi cái chết đối lập với sự sống, là sự đoạn tuyệt như dấu chấm cuối cùng của đời người, bởi họ chưa thấy rõ được lý duyên sinh. Bất cứ ai cũng có thể nói sống chết là hai quá trình trái ngược nhưng người đang sống lại chưa thực sự biết được cái chết có mùi vị ra sao.
Họ cho rằng chết là đau khổ bởi phải từ bỏ mọi ước mong, mọi ham muốn rồi gia đình, sự nghiệp. Tất cả những gì họ có lúc chết là những phiền muộn, lo lắng sợ hãi, trạng thái cảm xúc đó đối lập với những an vui, hạnh phúc mà họ đã trải qua lúc sống. Sống và chết đúng là hai mặt đối lập nhưng là sự đối lập của cùng một thực thể. Quan hệ giữa sống và chết cũng như tương tác giữa nước và băng, nước có thể ngưng đọng thành băng và băng có thể tan chảy ra nước. Người chết đi rồi để đầu thai một kiếp sống khác, sống rồi chết cứ thế luân lưu mãi trong vòng sanh tử. Có người cho rằng chết là hết như ngọn đèn tắt bóng. Sự thật không phải vậy, nếu ta mang một cái bóng mới thay vào thì đèn vẫn tiếp tục cháy sáng như trước, còn độ sáng tùy thuộc vào tính chất đục, trong của bóng đèn. Do đó, cái chết như sự chấm dứt chu kì sinh trụ dị diệt của một sinh mạng.
Trong dòng biến chuyển của vô thường, sự thay đổi tương tục giữa sống rồi chết, chết rồi sống ví như những cơn sóng biển liên tục vỗ vào bờ. Độ thấp cao, lớn nhỏ, nhanh hay chậm của con sóng tùy thuộc vào động lực thúc đẩy nội tại của bản thân nó (biệt nghiệp) cùng sự ảnh hưởng chi phối của hoàn cảnh (cộng nghiệp). Giống như những con sóng ngoài kia, tâm thức của mỗi con người tùy theo hành nghiệp mà chuyển biến, hành nghiệp thúc đẩy tiến trình sống chết diễn ra nhanh hay chậm. Những cảm xúc đến với ta lúc chết tùy thuộc vào lối sống và những hành nghiệp đã gây tạo trước đó. Do đó, để có thể đối diện với cái chết một cách vô úy và bình an chúng ta nên có sự quán chiếu, thực tập tâm linh, nuôi dưỡng các hành nghiệp hướng thiện. Đức Phật ví thân người khó được như việc con rùa mù chui lọt vào bọng cây.
Con rùa mù trăm năm mới ngoi lên mặt nước một lần, làm sao khi ngoi lên mặt biển con rùa gặp đúng bọng cây có lỗ hổng mà chui vào. Có bao nhiêu sách vở thế gian được viết ra để chỉ bày cho con người phương pháp sống đời hạnh phúc, nhưng người có được hạnh phúc lại ít hơn những người đang kiếm tìm. Suốt đời con người bận rộn với những lo toan mà quên hẳn giai đoạn kết thúc của đời mình. Chúng ta không thể cứ vọng bám theo những hạnh phúc hư ảo bên ngoài mà quên việc phải sống cuộc đời có ý nghĩa. Đừng đợi đến lúc cái chết cận kề mới miễn cưỡng nhìn lại những năm tháng đã đi qua rồi nuối tiếc lo sợ. Ngay tại đây, trong đời sống này hãy khởi sự quán chiếu và phát triển ý thức về cái chết. Không ai đoán biết được thần chết sẽ tới lúc nào, ta coi cơ thể mình là mạnh mẽ, sẽ còn tồn tại lâu nhưng thực tế làm ta thất vọng. Có những người khỏe mạnh lại chết bất ngờ, trong khi người nằm liệt giường lại sống lâu. Bất luận là già trẻ, hay gái trai, dù giàu hay nghèo, không gì có thể đảm bảo cho mạng sống của họ sẽ tồn tại vĩnh hằng.
Chúng ta cố gắng ăn uống để giữ gìn sức khỏe, cho thân thể tráng kiện mà kéo dài tuổi thọ nhưng nhiều khi chính thực phẩm lại là nguyên nhân khiến chúng ta mắc bệnh và dẫn đến cái chết. Những công trình khoa học kĩ thuật được xây dựng để mang lại lợi ích cho con người, giúp cho đời sống được tiện lợi thoải mái và tiện nghi hơn nhưng đôi khi chúng lại gây phiền lụy cho chính mỗi người. Xe hơi, máy bay, tàu điện…con người đón nhận những tiện nghi mới, coi chúng như phương tiện thuận lợi, là công cụ hỗ trợ trong đời sống văn minh. Nhưng chính từ những phương tiện này tai nạn xảy ra khắp nơi, con người đối diện với cái chết như thế nào khi chưa hề có sự chuẩn bị? Giống như trái cây chín héo, người ta khó có thể tách hột ra khỏi trái. Những người chết bất ngờ cũng khó thoát khỏi sự lưu luyến, tiếc nuối. Khó thoát khỏi sự bám víu vào vật chất, dục trần, khó chấp nhận buông bỏ gia đình, sự nghiệp để lìa bỏ cõi trần, lìa bỏ xác thân đang tan rã.
Mạng sống con người có được là nhờ sự kết hợp của hai thành tố vật chất và tinh thần. Vật chất là thân xác, xương thịt, tinh thần là sức sống nội tại miên viễn, là tâm thức của mỗi chúng ta. Chết được biểu hiện khi mạng căn đoạn tuyệt, thần thức lìa khỏi xác thân. Chết là một điều bình thường không ai tránh khỏi, nhưng nếu có sự hiểu biết về đời sống tâm linh, chúng ta có thể chuẩn bị cho mình và người thân đón nhận cái chết nhẹ nhàng, bình thản và hướng đến một cuộc sống hạnh phúc tốt đẹp hơn ở kiếp sau. Chuẩn bị cho một vấn đề không gì khác hơn là dự tính, có sự tính toán kĩ lưỡng để sẵn sàng đối diện với vấn đề đó. Đối với cái chết, Phật giáo chủ trương không tránh né mà phải đối diện và chuẩn bị hành trang cho nó. Chúng ta chấp nhận nó như một quy luật tự nhiên và có thể chuẩn bị cho mình một cái chết yên bình ngay khi còn sống.
Thông điệp của Phật giáo chính là quán chiếu về cái chết để sống an lạc, để biết trân trọng hiện tại, biết cám ơn khi còn hơi thở. Quán chiếu về cái chết để nhận thức rõ tướng trạng của nó, để cho những gì sinh khởi tự nó hoại diệt, không cần hối hả tìm cách kéo dài tuổi thọ lâu hơn cần thiết để tấm thân sống đúng với tuổi thọ của nó. Tuy vậy, trong đời sống hãy tu tập phát triển tâm linh để những cái chết khác xảy ra. Đó là cái chết của vô minh, tham ái, cái chết của sân hận, si mê, để những tâm bất thiện tiêu trừ, phiền não hoại diệt. Bằng sự nỗ lực quán chiếu tu tập chúng ta có thể xoay những tư tưởng, hành động bất thiện hướng đến với điều tốt đẹp. Nếu nguyên nhân tạo ác nghiệp là do vô minh tham ái, chúng ta phải thực hiện việc chuyển hóa là chặt đứt động lực tham đắm, phá vỡ mọi đường dây liên lạc nối liền với ngũ dục và quyết tâm tỉnh giác quan sát lại mình.
Sự chuyển hóa càng có giá trị nếu chúng ta tự chiến thắng mọi ham muốn và thói quen của tâm ý. Nếu có nhiều ham muốn nhất thiết phải tiết chế, không nương chấp bám víu vào tiền tài vật chất, tránh sự tha thiết với tài sản, sự nghiệp. Không nên chạy theo những danh vọng vô thường, bởi vì khi chết đi người ta không mang nó theo được, ngược lại còn bị nó tạo áp lực khiến thần trí lưu luyến, hoang mang. Vạn vật luôn luôn chịu ảnh hưởng của nghiệp quả do chính hành động của mình. Biết được nguyên nhân khổ đau chúng ta phải quán chiếu trong đời sống hiện tại phải hành động thế nào để được an lạc về sau. Nếu trước kia chúng ta gieo những hạt giống bất thiện, không khởi từ bi tâm thì hôm nay tập cắt xén, vun xới cho vườn tâm tươi đẹp, ta mỉm cười để chế ngự một cơn giận, biết sống một đời đức hạnh để chuyển hóa nội tâm. Có như vậy, chúng ta mới chắc chắn trong tay một sự bình thản an lạc khi thân hoại mạng chung.
Nếu bây giờ chúng ta không chấp nhận cái chết lúc đang sống thì con người không thể sống cuộc đời mình một cách viên mãn, đồng thời sẽ mãi vướng mắc vào cái bẫy ảo tưởng trong chu kì sống chết. Bất luận là người giàu hay nghèo, người ngu, kẻ trí, dù là nam hay nữ, ai cũng phải chết. Nhưng khác nhau ở chỗ biết chọn cách chết, nói biết chọn cách chết tức là biết chọn cách sống. Sống chết là một nghệ thuật mà người ta có thể học hỏi trong đời sống theo đúng ý nghĩa của nó, sống cho ra sống, sống như thế nào thì sẽ chết như thế đó. Muốn có một cái chết thanh thản, nhẹ nhàng, tất nhiên phải chọn cách sống hiền lương đạo đức. Người nào biết sống tỉnh thức thì khi chết sẽ tỉnh thức. Tỉnh thức để chuyển thần thức tránh sự lôi kéo của nghiệp, thoát ra khỏi vòng xoáy luân hồi, ác đạo, đồng thời hướng tâm thức đến những cảnh giới tốt lành.
Đông Vũ (ĐSHĐ-014)
