Phật giáo Việt Nam là một trường hợp đặc biệt của Phật giáo thế giới trên con đường hoằng pháp, gắn bó và phát triển cùng dân tộc. Trải qua lịch sử hơn hai nghìn năm dựng nước và giữ nước, Phật giáo đã có những đóng góp lớn cho đất nước để giữ vững độc lập và phát triển nước nhà. Nữ giới Phật giáo Việt Nam có những thế mạnh riêng, đóng góp vào sự nghiệp chung ấy. Ni trưởng Diệu Ngộ, trên hành trình tu học, trụ thế và xây dựng Giáo đòan Ni giới Cần Thơ cũng như góp phần phát triển Giáo hội Phật giáo miền Nam là minh chứng thuyết phục cho đặc điểm này của Ni giới Việt Nam trong thời hiện đại.
1. Sự hòa hợp người nữ tu sĩ1 và chiến sĩ thực chất là quá trình dấn thân – đặc điểm riêng biệt của Phật giáo Việt Nam nói chung và nữ giới Phật giáo Việt Nam nói riêng
Gắn đạo với đời, Phật pháp bất ly thế gian – đó chính là phương châm của Phật giáo. Trải qua một quá trình khảo cứu, quan sát Phật giáo Việt Nam, Thiền sư Nhất Hạnh đã tổng kết và khẳng định: “Đạo Bụt có một nền tảng nhân bản vững chắc, giúp ta biết sống có trách nhiệm, có từ bi với chính mình và mọi loài xung quanh. Người Phật tử – con của Bụt – là người biết bảo vệ môi sinh. Chúng ta có đủ khả năng và thẩm quyền để quyết định vận mệnh của hành tinh chúng ta. Nếu chúng ta ý thức được tình trạng hiện tại, chúng ta sẽ thay đổi được chính tâm thức của mình và tâm thức cộng đồng”2. Quả vậy, mặc dù được nảy sinh từ chính “hiện thực” do tồn tại xã hội mà làm cho Phật giáo hình thành và phát triển, song, ở những không gian và thời gian khác nhau, Phật giáo đã từng bước thể hiện vai trò của mình đối với cá nhân – người Phật tử, và đối với xã hội – trên bình diện Phật giáo và đời sống xã hội.
Trong chiều kích Phật giáo – người Phật tử và Phật giáo với xã hội, sự dấn thân của “Người Phật tử” như một mệnh lệnh thức để góp phần tạo ra những chuyển biến tích cực tới đời sống của con người. Ngay từ thuở bắt đầu, Phật Tổ thuyết pháp là để cứu khổ cứu nạn, vạch ra con đường đi đến giải thoát cho con người. Không đi vào cuộc sống, không đến bên từng kiếp người thì Phật pháp sao có thể định hướng cá nhân tự làm cho bản tâm trở nên tĩnh tại, tỏ rạng mà vươn tới giải thoát. Mục đích của đạo Phật là diệt khổ, là giải thoát.
Thực hiện nhiệm vụ dân tộc, gắn hoạt động hoằng pháp với độc lập dân tộc được coi là nét đặc sắc nhất trong hoạt động của Phật giáo Việt Nam thế kỷ XX nói chung, Phật giáo miền Nam nói riêng.
Cần khẳng định là, trong kháng chiến chống Pháp cũng như kháng chiến chống Mỹ, tuy sự dấn thân của Phật giáo Việt Nam được thể hiện có chỗ giống và khác nhau về hình thức và biện pháp đấu tranh, nhưng đều hướng đến mục tiêu là vừa đóng góp cho phong trào cách mạng như những người dân có trách nhiệm với đất nước, vừa thực hiện vai trò người tu đạo của Đức Phật là hoằng dương Chánh pháp. Đây cũng chính là sự thể hiện tinh thần “tùy thời tùy quốc độ” của giáo lý nhà Phật. Sự thành lập Tổng hội Phật giáo Việt Nam (1951), Giáo hội Tăng già Việt Nam (1952), Giáo hội Phật giáo Việt Nam thống nhất (1964)… chính là những khẳng định chắc chắn cho lập luận này. Hoạt động tham gia xây dựng cách mạng và hoạt động hoằng dương Phật pháp luôn song hành, hỗ trợ lẫn nhau. Đạo Phật đã trở thành điểm tựa, bến đỗ và nơi gieo mầm, phát triển của tinh thần yêu nước, lòng tự hào dân tộc của nhân dân.
Sự quyết liệt của các tín đồ Phật tử trong hoạt động đấu tranh cho những mục tiêu đó chính là góp phần khẳng định thế chính nghĩa trong cuộc cách mạng kháng chiến tại miền Nam Việt Nam, lên án tội ác chiến tranh của những người cầm quyền tại Hoa Kỳ. Trải qua những tháng năm thăng trầm của lịch sử dân tộc và Phật giáo, “hễ khi nào dân tộc và Đạo pháp bị tai ương và nhục nhằn của lịch sử, thì khi đó liền có những người con thân yêu của dân tộc và Đạo pháp tự nguyện hiến dâng trọn vẹn đời mình cho sự nghiệp tồn vong của dân tộc và Đạo pháp”3, bởi một điều dễ hiểu:
Cửa Từ Bi tựa cửa chiến hào
Vì tu sĩ cũng là chiến sĩ4
Những đóng góp của họ hòa trong nỗ lực của toàn dân để làm nên thắng lợi Tổng khởi nghĩa tháng 8 năm 1945, và hơn thế nữa, đến ngày đất nước thống nhất (1975). Vì thế “có thể nhận xét rằng, dù sao Phật tử đã đến với Cách mạng tháng Tám thắng lợi và thanh thản hơn như chính bản thân Phật giáo vốn có truyền thống gắn bó với dân tộc”5.
Sở dĩ chúng tôi đưa ra khẳng định và tìm những dẫn chứng cho nội dung này, không có nghĩa tinh thần nhập thế hay dấn thân của Phật giáo Việt Nam chỉ ở khía cạnh đồng hành cùng nhiệm vụ lớn của dân tộc, nhưng có thể thấy đó là hoạt động đặc trưng nhất, như một dấu hiệu cho sự lý giải vì sao người Việt Nam chọn Phật giáo và ở một khía cạnh khác, ta cũng thấy Phật giáo đã chọn được một mảnh đất màu mỡ để bám rễ sâu trong lòng dân tộc.
2. Ni trưởng Diệu Ngộ – tấm gương “dấn thân” vì sự phát triển của Phật giáo Cần Thơ
2.1. Những hoạt động và đóng góp của Ni giới Cần Thơ đối với xã hội
Phân ban Ni giới Cần Thơ được thành lập cách đây hơn một thập kỷ, dù thời gian chưa dài so với sự tồn tại của Phật giáo trên thế giới cũng như sự xuất hiện gần 2.000 năm của Phật giáo tại Việt Nam, song Phân ban Ni giới Cần Thơ6 đã và đang nỗ lực, cố gắng từng bước nâng cao, cải thiện đời sống nhân dân tại Cần Thơ, góp phần làm cho Phật giáo gắn chặt hơn với mảnh đấy nơi này.
Những năm qua, Phật giáo Cần Thơ đã có đóng góp lớn cho nhân dân địa phương trên nhiều phương diện, đặc biệt ở hoạt động từ thiện. Theo thống kê, số tiền từ thiện nhiệm kỳ 2012-2017 là hơn 84 tỷ đồng7. Năm 2018: 23.154.120.000 đồng. Năm 2019: 30.260.875.000 đồng; Tết Nguyên đán năm 2020, Ni giới Cần Thơ đã trao tặng 14.038 phần quà, số tiền là 6.456.520.000 đồng. Đầu năm 2020, xây dựng 05 căn nhà cho người nghèo tại địa bàn xã Thới Xuân, huyện Cờ Đỏ (địa bàn có đông người Khmer sinh sống) với số tiền 250.000.000 đồng. Ủng hộ phòng, chống dịch Covid-19 là 1.777.350.000 đồng (trong đó, Phật giáo Nam Tông Khmer ủng hộ 520.000.000 đồng), phát 56.350 khẩu trang, 3.550 chai nước rửa tay. Ủng hộ người dân Bến Tre bị ảnh hưởng, xâm nhập mặn là 249.100.000 đồng. Theo thống kê của Ủy ban Mặt trận Thành phố thì Phật giáo Cần Thơ tham gia phòng, chống dịch Covid-19 là với 74.350 khẩu trang, 3.560 chai nước rửa tay, 14 tấn gạo, 1.686 thùng mì, 6.600 bình nước lọc và 3.500 phần quà cho hộ nghèo, bán vé số, lao động thất nghiệp với tổng số tiền 1.863.491.000 đồng8.
Theo Báo cáo Tổng kết công tác Phật sự của Ban Trị sự Giáo hội Phật giáo Việt Nam thành phố Cần Thơ năm 2018, 2019 và 2020, thì số tiền làm từ thiện 6 tháng đầu năm 2020 là 14.589.153.000 đồng. Riêng tháng 7, tháng 8 và tháng 9 năm 2020 là 5.832.107.000 đồng. Ủng hộ, cứu giúp đồng bào miền Trung bị thiên tai, lũ lụt: 2.800 phần quà, hơn 2 tỷ đồng (đợt 1 vào ngày 24/10/2020); trong tháng 11 năm 2020, Ban Từ thiện xã hội Phật giáo thành phố Cần Thơ tiếp tục tổ chức đoàn đi cứu trợ tại Gia Lai (phát 1.000 phần quà; 700.000 đồng/phần).
Số liệu thống kê từ năm 2018 đến năm 2022, tổng số tiền quyên góp và ủng hộ cho các hoạt động của Phật giáo Cần Thơ là hơn 84 tỷ đồng (bằng 5 năm 2012-2017). Số liệu này cho thấy hoạt động xã hội hóa của Phật giáo ở Cần Thơ tăng khá nhanh hằng năm. Ngoài số liệu được thống kê chính thức nêu trên, vẫn còn nhiều tự viện, Tăng Ni thực hiện rất nhiều hoạt động xã hội hóa nhưng không hoặc chưa cung cấp thông tin9.
Ngoài ra, một trong những hoạt động hướng đến cộng đồng của Phật giáo được đánh giá cao là nhiều cơ sở tự viện Phật giáo Cần Thơ mở phòng khám Đông y để cấp phát thuốc, chữa bệnh miễn phí cho người nghèo, cho sinh viên ở trọ, phát học bổng, tổ chức các lớp dạy văn hóa, ủng hộ xây nhà…
2.2. Ni trưởng Diệu Ngộ – người hoạt động không mệt mỏi cho sự thống nhất và phát triển của Phật giáo Việt Nam và Phật giáo Cần Thơ
Ni trưởng Diệu Ngộ sinh năm 1948, tên tục là Võ Thị Hương, quê quán xã Thuận Hưng, huyện Long Mỹ, tỉnh Hậu Giang. Ngài xuất gia năm 1967 tại chùa Giác Thiên, tỉnh Vĩnh Long. Đến năm 1971, Ngài đi học đạo tại chùa Từ Thuyền, quận Gò Vấp, Thành phố Hồ Chí Minh. Ni trưởng được bổ nhiệm làm trụ trì chùa Quan Âm vào tháng 4 năm 1975 do Giáo hội tỉnh Phong – Dinh bổ nhiệm. Ngài tham gia Giáo hội Phật giáo Việt Nam thành phố Cần Thơ từ năm 1976 cho đến nay.
Cuộc đời hoạt động, dấn thân cho Phật pháp của Ni trưởng Diệu Ngộ như một cơ duyên với động lực chính là lòng yêu nước, tinh thần tự hào dân tộc mà có lẽ, một suy nghĩ đơn thuần đó là nước còn thì nhà còn, nước còn thì Phật giáo Việt Nam còn, nước thống nhất thì Phật giáo Việt Nam mới có thể thống nhất. Vì vậy, ngay sau những ngày đầu đất nước thống nhất, dù còn nhiều khó khăn, Ni trưởng Diệu Ngộ đã nhanh chóng tham gia các hoạt động của Giáo hội, kết nối các hoạt động của Ban Liên lạc Phật giáo yêu nước năm 1976 để thành lập Giáo hội Phật giáo Việt Nam. Ni trưởng là người tiên phong trong các hoạt động gắn kết để đi đến thống nhất một Giáo hội Phật giáo Việt Nam duy nhất từ năm 1981 cho đến nay. Chúng tôi cho rằng, ngoài mong muốn về sự thống nhất Phật giáo, sâu thẳm bên trong mong muốn của Giáo hội Phật giáo và của Ni trưởng Diệu Ngộ lúc bấy giờ là hiện thực thống nhất đất nước, toàn vẹn lãnh thổ trên tất cả các phương diện: chính trị, kinh tế, xã hội, văn hóa, trong đó có tôn giáo. Đất nước thống nhất thì không thể có hai Giáo hội Phật giáo. Vì vậy, những hoạt động để hướng tới thành lập một Giáo hội Phật giáo Việt Nam thống nhất, duy nhất là khát vọng chân chính, thể hiện tinh thần yêu nước, độc lập dân tộc. Cho nên, chúng tôi đánh giá rất cao sự đóng góp của Ni trưởng Diệu Ngộ khi làm thành viên trong Ban Liên lạc Thống nhất Phật giáo.
Khi thực hiện những điều này, có lẽ Ni trưởng Diệu Ngộ đã thấm nhuần triết lý từ bi cũng như sứ mệnh của Phật giáo trong lịch sử. Những xung đột, căng thẳng về chính trị, xã hội như những phép thử, đồng thời cũng là cơ hội để Phật giáo phát huy ưu thế nổi trội về tinh thần Từ – Bi – Hỷ – Xả, đúng như nhận định của Thượng tọa Thích Nhật Từ: “Trong bối cảnh của những xung đột và bất hạnh lan rộng dẫn đến các vấn nạn và khủng hoảng phức tạp, Phật giáo với di sản phong phú về sự độ lượng, bất bạo động, từ bi, hóa giải hận thù có thể đóng góp to lớn, gây cảm hứng với thông điệp từ bi của Phật, sự hòa bình và hòa hợp trên thế giới ngày nay”10.
Là một người con Phật, hơn nữa, trong tình hình biến động mới của đất nước, việc Ni trưởng Diệu Ngộ dấn thân, đó là sự hưởng ứng lời hiệu triệu của Đức Giáo chủ, của sự phát triển Phật giáo nước nhà. Ni trưởng luôn nhắc nhở bản thân cũng như giáo dục cho Ni chúng và học trò về trách nhiệm bản thân: “Là một trụ trì, tôi khuyên bảo các Phật tử phải là một công dân tốt, sống tốt đời đẹp đạo, làm theo pháp luật của Nhà nước”11.
Người nữ tu sĩ Phật giáo – chiến sĩ ấy, ngay khi đất nước bước vào thời kỳ xây dựng và phát triển đã nhanh chóng, tích cực tham gia các hoạt động của địa phương nhằm mang giáo lý nhà Phật với tinh thần Từ – Bi đến muôn nhà. Với đức hạnh của mình, Ni trưởng đã trở thành Đại biểu Hội đồng nhân dân khóa IX đến khóa XI (2014-2021). Ni trưởng có nhiều thành tích được các cơ quan nhà nước công nhận: 01 Huân chương Vì sự nghiệp đại đoàn kết dân tộc do Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam tặng (năm 1998), 01 Bằng khen của UBND thành phố Cần Thơ; 06 Bằng khen của Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam thành phố Cần Thơ; 14 Bằng tuyên dương Công đức của Ban Trị sự Giáo hội Phật giáo Việt Nam thành phố Cần Thơ; 01 Bằng khen và 03 Giấy khen của Ủy ban Mặt trận Tổ quốc quận Ninh Kiều; 12 Giấy khen của UBND phường,… Từ những thành tích này, ta thấy, Ni trưởng Diệu Ngộ tham gia tất cả các hoạt động xã hội. Ni trưởng đã gắn các hoạt động của Phật giáo với hoạt động xã hội, xem sự dấn thân với các hoạt động xã hội như một “mệnh lệnh” của đức tin vào Phật pháp và hơn thế nữa, xem đó là tôn chỉ, mục đích của người tu hành. Người nữ Phật tử ngày hôm nay là sự kế thừa giá trị 2.000 năm lịch sử Phật giáo du nhập, bén gốc rễ, đồng hành cùng vận mệnh dân tộc. Đây chính là sợi chỉ đỏ xuyên suốt, là nét đặc sắc của Phật giáo nước ta, như Chủ tịch Hồ Chí Minh đã khẳng định”Phật giáo Việt Nam với dân tộc như hình với bóng, tuy hai mà một”12
.
Hiện nay, dù Ni trưởng Diệu Ngộ không còn làm Trưởng ban Ni giới Cần Thơ (sau năm 2022), nhưng với một tinh thần hướng tới cộng đồng, hướng đến sự phát triển của Ni giới Cần Thơ, đặc biệt của nữ giới Phật giáo Cần Thơ nói riêng, Phật giáo Cần Thơ nói chung, Ni trưởng vẫn không ngừng suy nghĩ và tìm cách khắc phục những thiếu thốn trong việc tổ chức các hoạt động Phật giáo ở đây cho người dân. Theo Ni trưởng, Ni chúng Cần Thơ thiếu chỗ, thiếu phương tiện để tu tập, hành trì như kinh sách, thiết bị đa phương tiện, đặc biệt là không gian sinh hoạt – chùa còn hạn chế về diện tích, không gian so với nhu cầu hiện tại. Vì vậy, Ni trưởng luôn đau đáu tâm tình để có được nơi sinh hoạt cho Ni chúng.
Khi trao đổi với Ni trưởng, chúng tôi nhận thấy, mặc dù là người có lịch sử cống hiến mạnh mẽ cho Ni giới Cần Thơ nói riêng, Phật giáo Cần Thơ nói chung nhưng Ngài lại vô cùng giản dị và khiêm tốn. Đánh giá các hoạt động của Ni giới Cần Thơ cũng như Phật giáo Cần Thơ, Ngài cho rằng, hoạt động của Ni giới vẫn chưa thật mạnh mẽ, chưa thường xuyên và cần phát huy hơn tính tự chủ. Đánh giá mức độ hoạt động của Phân ban Ni giới Cần Thơ, Ni trưởng cho rằng mới chỉ đạt ở mức trung bình – đức tính trung thực, thẳng thắn và cầu tiến.
Khi tiếp xúc và trò chuyện, chúng tôi thấy Ni trưởng rất gần gũi, thông tuệ và minh mẫn, khi có thể nhớ lại những chi tiết rất nhỏ từ rất lâu, như sự kiện xuất gia, sự kiện xây chùa, hoạt động cách mạng của Ni trưởng và những hoạt động khác của Phật giáo Cần Thơ. Có lẽ, đó cũng là một trong những động lực để tạo nên thế mạnh của Phật giáo tại đây, khi mà có rất nhiều hiện tượng tôn giáo, cả mới và truyển thống, đều đang tìm những cách tiếp cận khác nhau để chinh phục – thu hút các tín đồ Phật tử về với tôn giáo mình.
Kết luận
Ni trưởng Diệu Ngộ – một người con gái Phật ưu tú bằng xương bằng thịt, với những câu chuyện có thật, những việc làm và hành trạng được ghi nhận bởi Giáo hội Phật giáo Cần Thơ, Giáo hội Phật giáo Việt Nam và các cấp chính quyền địa phương, Trung ương, là nguồn cảm hứng, tấm gương giáo dục cho thế hệ Ni sư trẻ hiện nay tiếp tục mang thân – tâm – tuệ – từ cống hiến nhiều hơn nữa cho Phật giáo nước nhà. Thông qua sự đóng góp đó, văn hóa Phật giáo càng lan tỏa sâu rộng trong đời sống của mỗi người dân Việt Nam.
Tiếp nối câu chuyện với Ni trưởng Diệu Ngộ, Ngài có nhắc đến một trong những tấm gương Ni giới Cần Thơ đang tiếp tục làm đẹp cho Phật giáo cũng như làm đẹp cho cuộc đời, đó là trường hợp Sư cô Từ Tâm – đang hàng ngày, hàng giờ giúp đỡ những người mắc bệnh hiểm nghèo vượt qua nguy hiểm. Những việc làm thầm lặng của những người con gái Đức Phật ở Cần Thơ cũng như ở khắp nơi trên thế giới này đã và đang tạo ra những giá trị đẹp đẽ trong cuộc đời, mang giá trị Từ – Bi lan tỏa để cùng xây dựng xã hội hài hòa, hạnh phúc và phát triển bền vững.
TS. Bùi Thị Thủy
- Nữ tu sĩ là danh từ chung chỉ những người nữ thực hiện theo tiếng gọi của tâm thức tôn giáo, tạm rời cuộc sống của con người bình thường, dấn thân vào con đường Đạo (có thể là Phật giáo, Kitô giáo…) và thực hiện những sứ mệnh, chức trách nhất định. Trong Phật giáo, chúng ta thường thấy họ được gọi là các Tỳ Khưu Ni, các Ni…; trong Kitô giáo, họ là các sơ, các dì,… Và vì vậy, chức sắc của tôn giáo là nữ, trong quá trình “tu” – hành thì gọi chung là nữ tu sĩ. Trong bài biết này, “nữ tu sĩ” là nhắc đến Ni giới của Phật giáo
- Thích Nhất Hạnh (1965), Hướng đi của Đạo Bụt cho hòa bình và môi sinh, tr.16.
- Huệ Quảng (1973), “Chào mừng người chiến sĩ Hòa Bình”, Đặc san Đuốc Thiêng Hòa Bình, Phật học Viện Hải Đức – Nha Trang, tr.26.
- DV (1973), “Quê hương ta ngời sáng (viết để tưởng niệm Sa-di Thích Viên Đạo tự thiêu cầu nguyện Hòa bình Dân tộc”, Đặc san Đuốc Thiêng Hòa Bình, Phật Học Viện Hải Đức – Nha Trang, tr.19
- Đỗ Quang Hưng (2005), Vấn đề tôn giáo trong cách mạng: Lý luận và thực tiễn, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.284.
- Thành phần nhân sự gồm chứng minh Phân ban có 8 vị Ni trưởng (Ni trưởng Thích nữ Diệu Mạnh, Thích nữ Huệ Giác, Thích nữ Huệ Tịnh, Thích nữ Giới Liên, Thích nữ Dắc Liên, Thích nữ Như Ngộ, Thích nữ Huệ Nghiêm và Thích nữ Ẩn Liên đảm trách). Phân ban có 24 vị (trong đó có 12 Ni sư, 12 Sư cô) do Ni sư Thích nữ Diệu Ngộ làm Trưởng phân ban kiêm chuyên trách giám luật (Theo: Quyết định số 113/QĐ/BTS của Ban Trị sự Giáo hội Phật giáo Việt Nam thành phố Cần Thơ do Hòa thượng Đào Như, Trưởng Ban Trị sự ký ngày 15/6/2013 về việc công nhận thành phần nhân sự Phân ban đặc trách Ni giới Cần Thơ thuộc Ban Tăng sự Giáo hội Phật giáo Việt Nam thành phố Cần Thơ nhiệm kỳ 2012-2017).
- Văn kiện Đại hội Đại biểu Giáo hội Phật giáo Việt Nam thành phố Cần Thơ lần thứ VIII, nhiệm kỳ 2012-2017.
- “Các tôn giáo ở thành phố Cần Thơ tích cực tham gia phòng, chống dịch Covid-19” (16/4/2020), https://www.mattrancantho.vn/cac-ton-giao-o-thanh-pho-can-tho-tich-cuc-tham-gia-phong-chong-dich-covid-19.
- “Phát huy nguồn lực của Phật giáo Việt Nam TP Cần Thơ trong hoạt động xã hội hóa” (02/01/2021), https://bantongiao.cantho.gov.vn/common/baiviet/idbv/575
- Thích Nhật Từ, Thích Đức Thiện (Chủ biên, 2019), Cách tiếp cận của Phật giáo về tiêu thụ có trách nhiệm, phát triển bền vững, Nxb. Hồng Đức, Hà Nội, tr.11.
- Phỏng vấn của tác giả.
Thích Đức Nghiệp (1995), Hồ Chủ tịch, một biểu trưng nhân bản Việt Nam, trong đạo Phật Việt Nam, Nxb. Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh, Thành phố Hồ Chí Minh, tr.321.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. DV (1973), “Quê hương ta ngời sáng (viết để tưởng niệm Sa-di Thích Viên Đạo tự thiêu cầu nguyện Hòa bình Dân tộc)”, Đặc san Đuốc Thiêng Hòa Bình, Phật Học Viện Hải Đức – Nha Trang, tr.19.
2. Thích Nhất Hạnh (1965), Hướng đi của Đạo Bụt cho hòa bình và môi sinh.
3. Đỗ Quang Hưng (2005), Vấn đề tôn giáo trong cách mạng: Lý luận và thực tiễn, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội.
4. Thích Đức Nghiệp (1995), Hồ Chủ tịch, một biểu trưng nhân bản Việt Nam, trong Đạo Phật Việt Nam, Nxb. Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh, Thành phố Hồ Chí Minh.
5. Huệ Quảng (1973), ‚Chào mừng người chiến sĩ Hòa Bình‛, Đặc san Đuốc Thiêng Hòa Bình, Phật học Viện Hải Đức – Nha Trang.
6. Thích Nhật Từ, Thích Đức Thiện (Chủ biên, 2019), Cách tiếp cận của Phật giáo về tiêu thụ có trách nhiệm, phát triển bền vững, Nxb. Hồng Đức, Hà Nội.
